भारत हा कृषी संस्कृतीला प्राधान्य देणारा देश असल्याने सणांवरदेखील कृषिक्षेत्राचा प्रभाव असतो. कृषी संस्कृतीत धान्य, धन यांच्या पूजेला महत्त्व असल्याने दिवाळीत धनत्रयोदशीला धन, धान्याचे पूजन करण्यासह या दिवशी सोने, चांदी खरेदीस महत्त्व दिले जाते. धनत्रयोदशीनिमित्त केल्या जाणाऱ्या दीपदानामुळे अपमृत्यू टळतो, अशीही भावना आहे. द‌िवाळीला सुरुवात झाल्याने या दिवशी सायंकाळी घराबाहेर दिवा लावून त्याच्या वातीचे टोक दक्षिण दिशेकडे केले जाते. दक्ष‌िणेस मृत्युदेवता यमाची द‌िशा मानली जात असल्याने आयुष्यरक्षणाची प्रार्थना मृत्युदेवतेकडे केली जाते. या द‌िवसाशी न‌िगडित एका आख्याय‌िकेनुसार मृत्युदेवता यमाने एक दिवस आपल्या दूतांना व‌िचारले, ‘कुणाचेही प्राणहरण करताना तुम्ही भावन‌िक होतात का?’ या प्रश्नावरील एका चर्चेत एका दूताने हेमानामक राजाच्या पुत्राच्या प्राणहरणाव‌िषयीचा प्रसंग सांग‌ितला, ‘राजाचा हा पुत्र व‌िधिल‌िखितानुसार वयाच्या सोळाव्या वर्षी मृत्युलोकात जाणार असतो. आपल्या पुत्राने जीवनाची सर्व सुखे उपभोगावीत म्हणून राजा व राणी त्याचे लग्न लावून देतात. लग्नानंतर चौथा दिवस तो मृत्युमुखी पडण्याचा दिवस असतो. या रात्री त्याची पत्नी त्यास झोपू देत नाही. त्याच्या अवतीभवती सोन्या-चांदीच्या मोहरा ठेवल्या जातात. महालाचे प्रवेशद्वारही असेच सोन्या-चांदीने भरून रोखले जाते. सर्व महालात मोठमोठ्या दिव्यांनी लखलखीत प्रकाश केला जातो. जेव्हा यमराज राजकुमाराच्या खोलीत सर्परुपात प्रवेश करण्याचा प्रयत्न करतात, तेव्हा त्यांचे डोळे सोन्या-चांदीने दीपतात आणि यमराज आपल्या जगात (यमलोकात) परतले. जे लोक घराबाहेर दिवा लावून या द‌िव्याची वात दक्षिण द‌िशेस ठेवून पूजन करतील त्या घरातील अपमृत्यू टळेल, असा आशीर्वादही त्यांनी दिला. अशाप्रकारे तिने राजकुमाराचे प्राण वाचविले.’ त्यामुळे या दिवसाला यमदीपदान असेही म्हणतात. याच दिवशी समुद्रमंथनातून धनदेवता लक्ष्मी व आरोग्यदेवता भगवान धन्वंतरीही प्रकट झाल्याची श्रद्धा आहे.
--
धनपूजनाचे महत्त्व
आजच्या दिवशी दीपदान आणि दीपप्रज्वलनाचेही महत्त्व मानले जाते. घरात नवीन झाडू किंवा सूप खरेदी करून त्याचे पूजन, दीप प्रज्वलन, वास्तू, दुकानाचे पूजन, बाग, गोशाळा, घाट, विहीर, तलाव या परिसरात दीपप्रज्वलन, द्रव्य-आभुषणांची खरेदी, कुबेरपूजन, यम दीपदान, यमराजपूजन केले जाते. या दिवशी साळीच्या लाह्या, गुळ, बत्तासे यांचा नैवेद्य दाखवून प्रसाद म्हणून ते दिले जातात. दूध, मध, तूप यांचे तीर्थही दिले जाते.
--
इतर देशांमध्येही पूजा
धन्वंतरी देवतेची महती केवळ भारतातच नाही, तर परदेशांमध्येही तितकीच मोठी आहे. याचे उदाहरण म्हणजे बँकॉक एअरपोर्टवर समुद्रमंथनाची भव्य प्रतिकृती बनविण्यात आली आहे. त्यामध्ये धन्वंतरींची सोळा फुटांची मूर्ती बसविण्यात आली असून, त्याखाली लहान-लहान बाटल्यांमध्ये पाणी ठेवले जाते व अमृत म्हणून ते इतरांनाही दिले जाते. जेथे जेथे हर्बल चिकित्सेला मानले जाते तेथे तेथे विशेषतः आशियायी देशांमध्ये धन्वंतरी पूजनास महत्त्व आहे.
--
नाशिकमध्ये पहिला धन्वंतरीयाग
पंचवीस वर्षांपूर्वी महाराष्ट्रातील पहिला धन्वंतरीयाग नाशिकमध्ये करण्यात आला. त्यानंतर राज्यात इतर ठिकाणी या प्रकारचा याग करण्यात येतो. त्याचबरोबर अनेक ठिकाणी आरोग्यविषयक व्याख्यानेही आयोजित केली जातात.
--
धनत्रयोदशीला ‘आरोग्य हेच धन’ या विचाराने धन्वंतरी देवतेची पूजा केली जाते. गेल्या काही वर्षांत धन-धान्याच्या पूजेबरोबरच धन्वंतरी देवतेची घराेघरी पूजा करण्याचे महत्त्व वाढले आहे.
-वैद्य विक्रांत जाधव
मोबाइल अॅप डाउनलोड करा आणि राहा अपडेट
