महाभारताची रचना करणाऱ्या महर्षी व्यास मुनींना वंदन करण्यासाठी आषाढ शुद्ध पौर्णिमेला व्यास पौर्णिमा साजरी केली जाते, तीच गुरुपौर्णिमा होय. उत्तम शिष्य घडवितानाच त्यांच्यातले अवगुण काढून चांगल्या गुणांना प्रोत्साहन देण्याचे काम गुरू करतात. आयुष्य जगण्यासाठीची वेगळी दृष्टी देतानाच शिष्यांच्या कलागुणांना वाव देण्याचे कार्य गुरूंकडून अविश्रांतपणे सुरू असते. लहान-मोठ्या प्रसंगांपासून विविध प्रकारच्या कसोट्यांद्वारे शिष्याला पैलू पाडण्याचे गुरूंचे कार्य कायमच अलौकिक मानले जाते. गुरुपौर्णिमेनिमित्त अशाच गुरूंबद्दल विविध क्षेत्रांतील मान्यवरांनी जागविलेल्या आठवणी त्यांच्याच शब्दांत...
--
द्रष्टे अन् सर्जनशील
माझे गुरू अंध असले, तरी त्यांची प्रतिभा फार मोठी होती. एकदा मी माझ्या गुरुंसोबत चालत होतो. त्याचवेळी आमच्या जवळून एक व्यक्ती गेली. तत्क्षणी गुरुजी मला म्हणाले, रेवणसिद्धा गेला का रे आपल्या जवळून. बघ बरं. मी त्या व्यक्तीला थांबवले आणि त्याकडे चौकशी केली, तर तो रेवणसिद्धाच होता. मी अाचंबित झालो आणि तत्काळ गुरूंना म्हणालो, आपण कसं ओळखलंत? त्यांनी स्मित हास्य केलं आणि म्हणाले, काही नाही रे, ३० वर्षांपूर्वी तो असाच भेटला होता. त्याच्या पावलाची लय आणि वजन अजूनही माझ्या लक्षात आहे! हे उत्तर ऐकून मी थक्कच झालो.
कर्नाटकमधील गदडा येथे राहणारे पं. पुट्टराज गवई हे माझे गुरू. त्यांच्याविषयी काय, किती आणि कसं सांगायचं खरं तर हा प्रश्नच आहे. संगीत, कला आणि आध्यात्म यांचा ते सागरच होते. नाऊमेद कधी व्हायचं नाही, ही त्यांची शिकवण. सतत प्रयत्नरत राहण्याचा त्यांचा सल्ला आजही लख्ख आठवतो. सतत जागरूक राहणं हेच जिवंतपणाचं लक्षण असल्याचे त्यांनी शिकविले. शिष्याला कुठलीही अडचण येऊ नये यासाठी ते आग्रही असायचे. एखाद्या समस्येला, आव्हानाला समर्थपणे तोंड देण्याची शिकवण ते सतत द्यायचे. शिष्याने केवळ उत्तम शिष्यच नाही, तर उत्तम व्यक्तीही व्हावे यासाठी ते आग्रही होते. त्यांच्याकडे विविध बाबींविषयी असलेला दृष्टिकोन अतिशय व्यापक होता. रसिक म्हणून ऐका, रियाज करा आणि सादरीकरण करा, असे ते सतत सांगायचे. त्यांच्या प्रत्येक शब्दाला मी किंमत दिली म्हणूनच मी आज जो काही आहे तो केवळ त्यांच्यामुळेच. कला जोपासण्यासाठी रसिक म्हणून ऐका, हे त्यांचे वाक्य आजही मी अनुसरतो आहे. त्यांचा वारसा पुढे ठेवण्यासाठी मला त्यांची शिकवणच कामी येत आहे. पुढे मी कोलकाता, पुणे आणि अन्य ठिकाणी संगीताचे धडे घेतले. गुरुजींमुळे माझा पक्का झालेला पायाच आज कलेची साधना करण्यासाठी उपयुक्त ठरत आहे. गुरुजींची आणखी एक मोठी आठवण आहे.
एका मैफलीसाठी विविध प्रकारचे ४०० तांबे एकत्र करण्यात आले होते. ती मैफल तब्बल चार तास चालली. श्रोते मंत्रमुग्ध झाले. मैफल संपली आणि ते सर्व तांबे परत देण्याची वेळ झाली. अनेकांनी तोंडात बोटे घातली काहींनी भुवया उंचावल्या. गुरुजींनी एक एक तांब्या हातात घेतला आणि तो वाजवून पाहिला. ज्याचा तो होता त्याच्याकडे एकेक सुपूर्द केला. संगीतातला डोळसपणा त्यांच्याकडे होता. प्रत्यक्षात दृष्टी नसली, तरी त्यांच्या अंगी जी प्रतिभा होती ती कल्पनातीतच म्हणावी लागेल.
(शब्दांकन ः भावेश ब्राह्मणकर)
--
निसर्ग हाच सर्वांत मोठा गुरू
निसर्गच्या सान्निध्यातूनच जगण्याची ऊर्जा मिळते. कोकिळेच्या एका मधुर स्वराने कवी सजग होतो, तर कधी धबधब्याच्या खळखळाटातून गाण्याची चाल मिळते. ढगांचा स्पीड नृत्य कलाकाराला एखादी जगावेगळी स्टेप शिकवून जातो. कलाकरांना मिळणारी चेतना निसर्गात ओतप्रोत भरली असून, यापेक्षा मोठा गुरू शोधून सापडत नाही.
चित्रकलेची ओळख आणि श्रीगणेश घरातच झाला. वडील चंद्रकांत वामन भालेराव चित्रकलेचे शिक्षक होते. त्यामुळे घरात ओघानेच चित्रकलेविषयी वातावरण निर्माण झाले होते. त्या वयात आईवडिलांसारखा गुरू मिळणे महत्त्वाचे असते. सुदैवाने मला ती संधी मिळाली. थोडासा मोठा झाल्यानंतर निसर्गचित्रकार शिवाजीराव तुपे यांचे अनमोल मार्गदर्शन लाभले. त्यांच्यासह निसर्गात जाण्याची संधी मिळाली. निसर्गाचा आनंद घेताना त्याच भावनेने तो कागदावर कसा उतरवायचा, याचे मूळ त्यावेळी सापडल्याचे वाटते. एखाद्या ठराविक ठिकाणी समोर दिसणारा क्षण डोळ्यात समावून घेण्याची कला यानिमित्ताने शिकता आली. त्याचा पुढे कायमच मोठा उपयोग झाला. पुढील काळात वासुदेव कामत, जॉन फर्नांडिस यांसारख्या मोठ्या व्यक्तींचा सहवास लाभला. त्यांनी निसर्गाकडे, तसेच जीवनाकडे वेगळ्या दृष्टीने पाहण्याची कला शिकविली. गेल्या काही वर्षांत चित्रकलेच्या माध्यमातून देश-विदेशांत काम करण्याची संधी मिळाली. चित्रकलेच्या माध्यमातून देश-परदेशांतील कलाकारांशी संबंध येतो. त्यांच्याकडून रोजच काही तरी शिकायला मिळते. अगदी शाळेतील लहान विद्यार्थ्यांची चित्रेही आपल्याला नवा दृष्टिकोन देतात.
कलेची उपासना हे नित्यकर्म आहे. ही उपसाना अखेरपर्यंत सुरू राहावी, हीच प्रत्येक कलाकराची अपेक्षा असते. मात्र, त्यासाठी तसा सहवास महत्त्वाचा ठरतो. अनेकदा हे काम निसर्गाच्या सान्निध्यात सहजगत्या होते. कलाकाराला निसर्ग समजावून घेता आला पाहिजे. निसर्ग जे शिकवतो, ते घरात बसून कागदावर उतरविणे शक्य नाही. लहानपणी आईवडील, शाळेत किंवा कॉलेजमध्ये शिक्षक आपले गुरू असतात. करिअर घडवतानादेखील गुरू आवश्यक असतो. हे गुरू आपल्यातील सकारात्मक; पण लपलेली तत्त्वे शोधण्यास मदत करतात. मात्र, निसर्ग या तत्त्वांना खतपाणी देऊन फुलविण्याचे काम करतो. निसर्गात हरवून कलेची साधना करण्याची कला निसर्गच देत असतो. त्यासाठी एक अनुभव घेणे क्रमप्राप्त आहे. निसर्गाशी तादात्म्य पावून हरवून जाण्यात जी मजा आहे, ती कशातच नाही!
(शब्दांकन ः अरविंद जाधव)
--
‘जेजे’चं आवारच गुरुस्थानी
खरंतर शिल्पकला या क्षेत्राशी माझा कधीच संबंध आला नव्हता. घरची पार्श्वभूमीदेखील तशी नव्हती. १९८७ साली पेठे विद्यालयातून दहावी पास झाल्यानंतर काय करायचे याबाबत माझ्यासह घरचांमध्येही संभ्रम होता. आपल्या मुलाने कलाक्षेत्रात काही तरी करावे अशी वडिलांची इच्छा होती, तर पोलिस खात्यात अधिकारी व्हायचं, अशी स्वतःची इच्छा होती. दहावी पास झाल्यानंतर सायन्सला प्रवेश घेतला. अकरावी पास झाल्यानंतरही दिशा सापडत नव्हती. त्यामुळे आयटीआयच्या पेंटर ट्रेडसाठी प्रवेश घेतला. त्याचवेळी जे. जे. स्कूल ऑफ आर्टची जाहिरात एका वर्तमानपत्रात वाचायला मिळाली आणि तडक मुंबई गाठली. बरोबर फक्त स्वतः काढलेली चित्रे होती. जे. जे. स्कूल ऑफ आर्टच्या आवारात प्रवेश करताच थोडंसं धस्स झालं. हे क्षेत्र नवीन होतं. मुंबई नवीन होती. येथे कसे होईल, काय होईल, अशी धाकधूक मनात होती. परंतु, जे. जे.च्या आवारात प्रवेश करताच डोक्यात घंटा वाजली. विचार पक्का झाला. येस, आपल्याला ज्या ठिकाणी जायचं होतं तेच हे ठिकाण. आता काही तरी करून दाखवायचं या ध्येयानं पछाडलं. कमर्शिअल आर्टिस्ट होऊन नाव कमवायचं, असा निश्चय केला. मुलाखतीच्या वेळी बरोबर आणलेली चित्र पाहून तेथील शिक्षकांनी मला फाइन आर्टला जाण्याचा सल्ला दिला. बघता बघता फाउंडेशनची दोन वर्षे संपली. तोपर्यंत जे. जे.च्या आवारानं विचारांची शक्ती दिली होती. कलेकडे पाहण्याचा दृष्टिकोन दिला होता. माझ्या शिल्पकलेच्या प्रवासात एका व्यक्तीचाच हातभार लागला, असे म्हणता येणार नाही. ज्या-ज्या शिक्षकांनी मला घडवलं ते शिक्षक आपापल्या विषयात ग्रेटचं होते. त्यामुळे माझ्या शिल्पकलेमध्ये प्रत्येकाची छाप जाणवते. शिक्षण घेताना शिक्षक आणि विद्यार्थी असं नातंच नव्हतं. एकमेकाला रोज भेटलो नाही तर जीव कासावीस होऊन जायचा. माझ्या शिक्षणात एस. आर. पवार, एम. पी. पवार, मधुकर वंजारी यांचा मोलाचा वाटा आहे. जे. जे.मध्ये प्रत्येक शिक्षकांचे आणि मुलांचे चांगले जमायचे. रोज नवीन गोष्ट शिकायला मिळत असल्याने एक विचारधारा तयार होण्याची प्रक्रिया सुरू झाली होती. जे. जे.मधील शिक्षणात सौंदर्यशास्त्राचे शिक्षण आयुष्याला कलाटणी देऊन गेले. गजानन पाटील नावाच्या शिक्षकाने जे. जे.मधल्या प्रत्येक विद्यार्थ्यावर जादू केली. सौंदर्य म्हणजे काय, त्याची निर्मिती कशी होते, त्याचा प्रवास कसा असतो, या बाबी गजानन पाटील अतिशय खुबीनं शिकवत असतं. त्याच्या विचारांनी कामाला एक वेगळा आयाम मिळाला.
(शब्दांकन ः फणिंद्र मंडलिक)
--
बाबाच माझे गुरू...
प्रत्येकाच्या आयुष्यात एक गुरू असतो; पण गुरू वडिलांच्याच रूपात मिळण्यासाठी खरोखरच भाग्य लागते आणि ते भाग्य मला लाभले. माझे बाबा प्रमोद भडकमकर मला गुरू म्हणून लाभले. जन्मापासून बाबांकडून काय घेतले तर ते म्हणजे फक्त संगीतच, म्हणजे तबला. ते बोल म्हणायचे व मी झोपायचे. पुढे पुढे तर ते बोल म्हटल्याशिवाय मी झोपतच नसे. अगदी लहानपणापासून ते रियाजासाठी बसले, की मी त्यांच्या आजूबाजूला असे.
खूप लहान असल्यापासून त्यांनी मला तबला शिकवायला सुरूवात केली. त्यांच्याकडून शिक्षण हे फक्त तबल्यावर बसल्यावरच नाही, तर कुठेही कधीपण मिळाले. जिथे रिदम मिळाला की ते काहीतरी म्हणत, शिकवत. मग ती ट्रेन असो किंवा गाडीचा हॉर्न किंवा अजून काहीही. प्रवासातही ते याचीच चर्चा करीत.
बाबांनी मला कधीच मुलगी म्हणून कसलीही सूट दिली नाही. ते म्हणायचे या वाद्याची जी डिमांड आहे ते तसेच वाजले पाहिजे. बाबांनी तबल्यातील अनेक गोष्टी शिकवल्या. तबला सुरात कसा लावायचा, कायदे कसे वाजले गेले पाहिजेत, रेला वाजवताना कशाची तयारी लागते, बंदिशी कशा वाजवायच्या, कोणत्या अक्षरावर वजन द्यायचे, बंदिशी दुसऱ्या तालात रचताना कशा रचायच्या, कायद्याच्या, रेल्याच्या बंदिशी कशा बांधायच्या, तिहाई कशी बांधायची हे मी त्यांच्याकडून शिकले.
तबला हा सुंदर, आकर्षक कसा वाजवला जाईल, मुख्यत: गाण्याची साथ करताना कसा वाजवायचा या गोष्टीचा त्यांचा खूप अभ्यास होता. तोपण त्यांनी मला शिकविला. अनेक बारकावे बाबांनी मला शिकविले.
बाबा व्यक्ती म्हणून खूप सकारात्मक, मिस्किल, सर्जनशील, गमतीशीर होते. स्टेजवर वाजवताना नवीन काही सुचले तर तिथल्या तिथे वाजविणे, शिकविणे ते करीत असत. प्रत्येक प्रोग्रॅमला काही तरी नवीन करण्याचा त्यांचा अट्टाहास असायचा. त्यांच्यामुळे मला अनेक मोठ्या कलाकारांना भेटण्याची, त्यांना ऐकण्याची संधी मिळाली. प्रत्येक कलाकाराचा तबला कसा ऐकायचा, गाणं कसं ऐकायचं, कुणाचे कुठले गुण घ्यायचे हे बाबांनी शिकवलं. रोज त्यांच्या बोलण्यात गुरुजींबद्दल (पं. सुरेशदादा तळवलकर) काही तरी असायचेच. माझं वय, शिक्षण व अनुभव सर्व कमी आहे; पण बाबांमुळे मला जे काही काही मिळालं ते सांगण्याचा हा प्रयत्न. या सर्व आठवणी खूप अविस्मरणीय आहेत, त्या बाबांशिवाय दुसरे कुणी देऊ शकत नाही, याची मला जाणीव आहे. आज गुरुपौर्णिमेनिमित्त बाबांना कृतज्ञतापूर्वक नमस्कार.
(शब्दांकन : प्रशांत भरवीरकर)
००
गुरू गुण लिखा न जाई!
गुरू गुण लिखा न जाई!
सब धरती कागज करू, लेखनी सब बन राई
सात समुंद की मासी करू, गुरू गुण लिखा न जाई...
एखाद्याचा आवाज खूप चांगला आहे, परिस्थ‌तिीही पूरक आहे, परंतु गुरू चांगला लाभला नाही, तर यशस्वी शिष्य घडू शकत नाही. मी स्वत: याचा अनुभव घेतला आहे. मी आज जो काही आहे केवळ गुरूंमुळेच.
विदर्भात माझे क्र‌ीडाशिक्षक देवराव भालेराव हे उत्तम बासरीवादक होते. त्यांची बासरी मी अत्यंत तन्मयतेने ऐकत असे. त्यांनीच माझी संगीतविषयक आवड ओळखली. त्याची जाणीवही करून दिली. मलाही याच क्षेत्रात पुढे जावेसे वाटू लागले. परंतु, संगीत हे करिअरचे क्षेत्र नाही, असे सांगून आईवडिलांनी विरोध केला. त्यामागे माझी काळजी अधिक होती. पं. भीमसेन जोशींची गाणी मी कितीतरी वेळा ऐकत असे. त्यांना भेटावे असे मनोमन वाटत होते. पुसद येथे एका कार्यक्रमात त्यांना भेटलो. त्यांच्याच हस्ताक्षरात त्यांच्या घराचा पत्ता घेतला. त्यांना भेटण्याचा दिवस आणि वेळही ठरली. वयाच्या १७ व्या वर्षी घर सोडले. पुण्यात पोहोचलो. परंतु, त्या दिवशी पंडितजी भेटले नाहीत. असे तब्बल २० दिवस चालले. ते सांगतील त्या वेळेच्या दहा मिनिटे आधीच मी त्यांच्या दरवाजाजवळ पोहोचायचो. हे २० दिवस माझ्यासाठी कसोटीचे होते. विसाव्या दिवशी पंडितजींनी घरात बोलावून त्यांच्या रियाजाच्या खोलीमध्ये नेले. तुला येते ते गा, असे सांगितले. त्यांनी गायलेली एक रचना तंतोतंत गाण्याचा प्रयत्न केला. तू हे कोठून शिकलास, असे पंडितजींनी विचारले आणि त्यांच्याकडे माझे गाण्याचे शिक्षण सुरू झाले. पंडितजी गाणे शिकविण्यास तयार झाले, हे ऐकून कुटुंबीय आनंदित झाले. पंडितजींचा अधिकाधिक सहवास लाभावा म्हणून वडिलांनी मला पुण्यात ड्रायव्ह‌िंग क्लासही लावून दिला. पंडितजींच्या सूचनेनुसार नंतर मी त्यांच्याच मुलांसमवेत पं. रामभाऊ भाटे यांच्याकडे शिकलो. त्यांच्यामुळे माझ्यात अामुलाग्र बदल झाला. गाणे शिकत असलो, तरी चरितार्थाचा प्रश्न होताच. पुण्यातील ज्ञानप्रबोधिनीमध्ये नोकरी मिळाली. त्यानंतर एसएनडीटीमध्ये नोकरीला लागलो. वीणा सहस्रबुद्ध आणि प्रभा अत्रे यांच्या सान्निध्यात आलो. त्यांच्यामुळे नाशिकमध्ये नोकरीची संधी मिळाली. गाणे शिकणे सोडू नकोस, असा सल्ला रामभाऊ भाटे यांनी दिला. मुंबईत पद्मविभूषण सी. आर. व्यास यांच्याकडे गाणे शिकलो. आज अधिष्ठाता ललित-कला विभाग, एसएनडीटी वूमेन्स युनिट, मुंबई विद्यापीठ या पदापर्यंत पोहोचलो आहे.
(शब्दांकन : प्रवीण बिडवे)
०००
पतीरुपानेच लाभला गुरू
प्रत्येकाला आयुष्याच्या एका टप्प्यावर त्याचा गुरू मिळत असतो. त्याच्याकडून प्रेरणा घेऊन जीवनप्रवासाला दिशा देण्याविषयीचे मार्गदर्शन यातून मिळत असते. माझ्या आयुष्यात मात्र माझ्या पतींच्या रुपानेच मला गुरू लाभला. शिक्षण पूर्ण करण्यापासून प्राध्यापक होणे व आयुष्याच्या प्रत्येक टप्प्यावर मार्गदर्शन करीत माझे पती प्रा. देवीदास गिरी यांची मोलाची साथ मला लाभली.
बारावीपर्यंत अतिशय ग्रामीण भागात मी शिकत होते. बीएच्या प्रथम वर्षात शिकत असताना माझी व प्रा. देवीदास गिरी यांची ओळख झाली आणि काही महिन्यांतच आम्ही विवाहबद्ध झालो. माहेरी व्यवसायाने सोनार कुटुंब असल्याने शिक्षणाची कोणतीही पार्श्वभूमी नव्हती. मुलींच्या शिक्षणाबाबत तर ती अजिबातच नव्हती. त्यामुळे शिक्षणास ग्रामीण भागात विरोध होता. प्रा. गिरी यांच्याशी विवाह झाल्यानंतर मात्र सासरी चित्र अगदी उलट होते. शिक्षणासाठी अतिशय पूरक वातावरण होते. सासरे मुख्याध्यापक, दीर, नणंद प्राध्यापक असे चित्र होते. त्यामुळे लग्नानंतर मला माझे पती प्रा. गिरी यांनी पुढील शिक्षणासाठी प्रोत्साहन दिले. स्त्रीने घराबाहेर पडून काम केले पाहिजे, स्वतःचे कर्तृत्व सिद्ध केले पाहिजे, अशी शिकवण मला त्यांनी दिली. त्यानंतर ओझर कॉलेजात मी बीएला मी प्रवेश घेतला. शिक्षणासाठी मिळत असलेल्या पतीच्या खंबीर पाठिंब्यामुळे मी मराठी विषयात ओझर कॉलेजात, एमएला नाशिकरोड कॉलेजात पहिली आले. बीएडमध्येही पहिली आले. सेट पास झाले आणि एसएमआरके महिला कॉलेजात अर्ज केल्यानंतर नोकरीही मिळाली. एका ग्रामीण भागातील मुलीसाठी हा प्रवास स्वप्नवत होता. परंतु, माझ्या गुरूंमुळे अर्थात, माझ्या पतींमुळे मला हे यश मिळविता आले.
प्रा. गिरी संमेलन, कविसंमेलने, व्याख्याने यासाठी अनेक ठिकाणी मला घेऊन जायचे. चांगली भाषणे माझ्या कानावर पडावी, असा त्यांचा प्रयत्न असायचा. त्यामुळे माझ्यात बरेच परिवर्तन झाले. बायोडाटा तयार करणे, इंटरव्ह्यूला सामोरे जाणे हे टप्पेदेखील त्यांच्यामुळेच पूर्ण करू शकले. आता स्पर्धा परीक्षांवरील माझी पंधरा पुस्तके, दोन काव्यसंग्रह प्रकाशित झाले आहेत. काही क्षण असेही आले की हे आपण करू शकू की नाही, असे वाटले. मात्र, गुरूंच्या मार्गदर्शनामुळे मी आज इथपर्यंत पोहोचले आहे. आपल्यात परिवर्तन होण्यासाठी एखादी व्यक्ती आपल्या मागे असावी लागते. मला घरातच गुरू मिळाला आहे. केवळ शिक्षणापुरताच नाही, तर आयुष्याच्या प्रत्येक टप्प्यावर त्यांचे मार्गदर्शन मला लाभत आहे.
(शब्दांकन ः अश्विनी कावळे)
मोबाइल अॅप डाउनलोड करा आणि राहा अपडेट
