धनंजय गोवर्धने
चांगल्या कापडाची मोठ्या आकाराची बाळाती दुपटी करुन, स्वच्छ धुवून वाळवून, घड्या करुन ठेवे, घरात किराणा सामान भरुन ठेवे आणि गरज भासेल तेव्हा कोणा तरी मोठ्या बाईला, मावशीला, काकूला बरोबर घेऊन सुशिलाबाईच्या दवाखान्यात जाई.
पंचवटीतल्या शनिमंदिरासमोर सुशिलाबाईचा दवाखाना होता. खरंतर हा एक मुंबईस्थित गुजराथी कुटुंबियांनी त्यांच्या ट्रस्ट मार्फत चालवलेला 'केलीबाई ट्रस्ट'चा धमार्थ दवाखाना होता. कोपऱ्यावरती एका भिंतीवर सिमेंटच्या काळ्या रंगात रंगवलेला फळा होता. बाजूला गाळ्यांमध्ये दुकाने होती. टेलर, किराणा, किरकोळ वस्तू अशी, मधोमध घडीचा लोखंडी दुमडणारा दरवाजा, रात्री बेरात्री तेथून आवाज देता यायचा. दरवाजा उघडला की आधार वाटायचा, सुशिलाबाई लगेच यायच्या गोऱ्यापान, उंच, भरपूर काळे केस, त्यांचा मोठा अंबाडा, मानेवरती रुळणारा गोल आकाराचा तपकिरी रंगाच्या फ्रेमचा चष्मा, पांढरी शुभ्र नऊवारी साडी, पांढराच ब्लाऊज, प्रसन्न चेहरा, प्रेमळ आवाज, त्यांच्या आवाजानेच बाईला धीर यायचा.
लाकडी व अरुंद पायऱ्यांवर चढून वर गेले की एक टप्पा, तिथं मोठी खिडकी, वरती सात-आठ पायऱ्या सहज सोप्या, उजव्या बाजूला लाकडी कपाटं, त्या कापाटावरती लहान मोठ्या आकाराच्या काचेच्या बाटल्या, त्यात तिळाच्या तेलासारखा पण जास्त घट्ट आणि लालसर द्रव पदार्थ त्यात तरंगणारे विविध आकाराचे आणि आरशातले लालसर गर्भ. मला त्यांच्याविषयी नेहमी उत्सुकता असे. पण धाडस होत नसे. एक भीती वाटायची. दवाखान्यात गंभीर वातावरण असायचे. बाई आल्या की, सर्वांशी आस्थेने बोलत. हवं नको ते औषधांची चौकशी करत. बाईला घरच्या माणसांची उणीव भासू नये याची दक्षता घेत. आईला आणलेला तुपाचा शिरा आई एक घास घे असं म्हणून डब्याच्या झाकणात गरम गरम शिरा काढून देई.
लहानपणी खेळतांना पडलं लागलं की गणेशवाडीच्या कोपऱ्यावरती असलेल्या दवाखान्यात जायचो. तीन दगडी पायऱ्या चढून आत गेलं की डाव्या हाताला कंपाऊंडरची केबिन, उजवीकडे एक मोठ्ठा टेबल त्यावर हिरवं वूलनचं कापड, डाव्या हाताला लाकडी त्रिकोणी पाटी त्यावर पांढऱ्या अक्षरात डॉ. देव असं लिहिलेलं, एक दोन पेन कागद आणि स्टेथस्कोप, किरकोळ लागलं की कंपाऊंडर काकाच काळपट, जांभळट असं आयोडीन कापसावर घेऊन जखमेवर लावत. फुंकर मारत आपण दोन्ही हातांनी गुडघा कितीही घट्ट धरुन ठेवला तरी डोळे फितूर व्हायचे. जखम जास्त असली तर काका एक डबा उघडायचे त्याचा भपकन वास यायचा. मग एक सुरी घेऊन ते डब्यातला मलम कागदावर काढून त्याची पूडी बांधून द्यायचे. एक दोन दिवसात जखम भरुन यायची.
थंडी वाजून ताप आला आणि एक दोन दिवस राहिलाच तर मग डॉ. बदलानींकडे जावं लागे. डॉ. लालचंद बदलानी मालवीय चौकात त्यांचा दवाखाना. ते पंजाब सिंध प्रांतातले. त्यांची डॉक्टरकीची पदवी, ग्रुप फोटो भिंतीवर लावलेला आणि शरीर शास्त्रातील पुस्तकात दिसणाऱ्या आकृत्या चित्र रंगीत मोठ्या आकारात भिंतीवर फ्रेम करुन लावलेली. बदलानी डॉक्टरांकडे आत तपासण्याची छोटी खोली टेबलाच्या वरती एक दिवा त्याला चिनीमातीचं कोटिंग असलेली पत्र्याची शेड आणि एक भोवऱ्याच्या आकाराच्या वरती छोटं चाक असलेला चिनी मातीचा गोळा दिव्याची वायर त्यावरुन फिरवलेली. डॉक्टर तपासतांना तो दिवा हाताने ओढून घेत आणि काम होताच हाताने सरकवून देत. ताप मोजून होईपर्यंत ते रमेशला सूचना देत इंजेक्शन द्यायचे असेल तर सिरींज उकळायला सांगत किंवा औषध सांगत. तोपर्यंत रमेशने केस पेपरच्या गठ्ठ्यातून नावाचा केस पेपर एकत्र टाचणी लावून ठेवलेले असत. कधीतरी एकदमच पैसे दिले जात चार किंवा पाच रुपये झाले की, डॉक्टरांची फी किरकोळ असे त्यांच्याकडे जाताना एक झाकण असलेली काचेची बाटली स्वच्छ धूवून न्यावी लागत असे. डॉक्टरांनी थंडी ताप याच्यावरती एक लाल रंगाचं औषध तयार करुन एका मोठ्या काचेच्या बाटलीत भरुन ठेवलेलं असे. रमेश कंपाऊंडर काचेच्या बाटलीत ते औषध भरे. त्यावरती एक कागदाची पट्टी त्याला तीन घड्या घालून एका विशिष्ठ आकारात कापून तो कागद बाटलीवर चिकटवून गोळ्यांच्या तीन पुड्या बांधून देई.
रात्रीतून दरदरून घाम येई आणि दुसऱ्या दिवशीच बरे वाटे. हे लाल औषध डॉक्टरांचे संशोधन होतं.
बायकांना मात्र त्यांच्या आजारपणात जास्तच हाल सोसावे लागत. आई बऱ्याच वेळा राममंदिरातून तूळस बेल आणायला सांगे. तूळस बेल, लवंग मिरे, याचा काढा करे आणि तो दिला जाई. जून्या साड्या पांढरं शुभ्र धोतर यांचे चौकोनी बारीक तुकडे करी, दोन टोक कर्णाच्या टोकाला जोडून त्याचा त्रिकोणी आकार करे उरलेल्या दोन्ही बाजूंच्या कडा आत दुमडून घेई, ओठ घट्ट मिटावे तशी घडी दाबून त्यावरुन हाताने शिलाई करी एक वरच्या बाजूला हूक तयार करुन ठेवे असे तीनचार छोटे लंगोट शिवून ठेवे.
आईच्या एका घासात किती पटकन पोट भरुन जाई. दवाखान्यात धोंड्याबाई आणि कोंड्याबाई अशा दोन मावशी होत्या. त्या सर्व दवाखाना दणाणून सोडत. लहान पोरांवर ओरडत त्यामुळे बाकड्यावर गुपचूप बसून रहावे लागे. दवाखान्यात लहान मुलांचे कपडे वाळत घालण्यासाठी मोठ्या शेगड्या होत्या. त्यात कोळसे पेटवले की त्यात काहीतरी टाकून त्यावरती बांबूची मोठी टोपली झाकली जाई. त्या टोपीवरती सर्व लहान मुलांचे कपडे वाळवले जाई. त्या धुराचा एक वेगळा ओलसर औषधी वास पसरुन राही. पंचवटीतल्या शेकडो बालकांचा जन्म इथं झाला असेल, अवघड प्रकरण असेल तर जुन्या नगरपालिकेच्या मागे दवाखाना होता तिथे जावे लागे. जुनं कुणी सापडत का? म्हणून पंचवटीत गेलो तर दवाखाना बंद झालेला, इमारत पडली आहे. नवं कॉम्प्लेक्स उभं राहतंय. दोन आजीबाई भेटल्या काही आठवत नाही पण सुशिलाबाई फार चांगल्या होत्या एवढंच म्हणाल्या. एका खासगी ट्रस्टचा धमार्थ दवाखाना बाईच्या सुस्वभाविक समर्पित सेवेमुळे सुशिलाबाईंचा झाला. त्या फक्त नर्स होत्या. आता तो समर्पित भाव संपलाय आता दवाखाना डॉक्टरांच्या नावापेक्षा सुपर स्पेशालिटी, सुखसोयींनी ओळखला जातो. रात्री बेरात्री दवाखान्यात जाताना आधार वाटण्याऐवजी भीती वाटते.
मोबाइल अॅप डाउनलोड करा आणि राहा अपडेट
