धनंजय गोवर्धने
नारोशंकर मंदिराच्या पूर्व दरवाजासमोर पूर्वी घास बाजार भरत असे. मधोमध एक सिमेंटचा हौद होता, जनावरांना पाणी पिण्यासाठी. तेव्हा जवळपासचे शेतकरी बैलगाडीनेच आपल्या शेतातला भाजीपाला धान्य विकायला आणत. पुढच्या मोकळ्या जागेत बैलगाड्या सोडलेल्या असत. रामसेतू पूल नव्हता तेव्हा सांडव्यावरून येजा करावी लागे. पूल बांधतेवेळी नारोशंकर मंदिरासमोरचे पटांगण सिमेंट-काँक्रिटचे झाले. तेथून पूढे म्हसोबा ते गाडगे महाराज पूल रस्ता खराबच होता. घास बाजारातच मोकळी सपाट जागा मिळे. चौकातल्या शर्मांकडून भाड्याने सायकल घेऊन चुलत भाऊ चंदू, शरद असे सगळे मिळून सायकल शिकत, खेळत असू.
लहान असतांना एक पाय जमिनीवर टेकवत टेकवत तोल सांभाळण्याने सुरुवात होई. मग एक पाय नळी खालून अर्धवट पॅडल मारत मारत चालवणे जमे. मग पूर्ण पॅडल आणि मग आडव्या दांडीवरुन उभं राहून कारण सिटवर बसून पाय टेकत नव्हते. न आपटता सायकल शिकलेला माणूस माझ्या ऐकण्यात नाही. सायकलवरनं पडल्यावर हातापायाला खरचटणं पण तेव्हा आवडे. घरी न सांगता विजयी वीराच्या जखमांसारखी जखम मित्रांमध्ये शुरत्वाने मिरवली जायची.
अशीच एक जूनी सायकल विकत घेतली होती. त्यामुळे दळण, किराणा आणण्यासाठी उपयोग व्हायचा, कष्ट कमी व्हायचे. रात्री सायकलला दिवा लावावा लागे. पोलीस पकडत, डबलसीट चाललो तर ते सायकलची हवा सोडून दम देत. शाळेत असतांना मे महिन्यात एक कोर्स केला होता. त्यात सायकल रिपेअरिंग, स्टोव्ह रिपेअरिंग, बुक बाईंडिंग, वायरिंग, शिलाईकाम शिकलो. त्यामुळे पुढे कधीही असंख्य किरकोळ कामासाठी अडून बसावं लागलं नाही. कॉलेजला असतांना सायकलच महत्त्व जास्तच वाढलं होतं. सीबीएसच्या पुढे पोलीस परेड ग्राऊंड नंतर वस्ती तुरळक होती. आताचे राजीव गांधी भवन त्यासमोरचा परिसर इथे काहीच नव्हतं. कॅनडा कॉर्नरपासून पुढे शेतमळे होते. मलेरिया स्टॉपजवळ मलेरिया निर्मूलनाचे ऑफिस होतं म्हणून त्या स्टॉपला मलेरिया स्टॉप म्हणायचे. विसेंची भरपूर शेती होती. पुढे कुलकर्णींचा मळा, येवलेकर मळा बसस्टॉप होता. तिथं येवलेकरांचे एक छोटंसं सायकल दुरुस्तीचं दुकान होतं. कॉलेजच्या तारेच्या कंपाऊंडच्या आत पत्र्याच्या शेडमध्ये सायकलचा स्टॅण्ड होते. कांद्याच्या चाळीसारखी उतरत्या पत्र्यांची शेड, मधल्या खांबांना आडवी जाड फळी ठोकलेली त्या फळीला इंग्रजी यू आकाराची दोन्ही कडेला खाच केलेली, सायकलचं हॅण्डल दोन्ही हातांनी उचलून द्यायचं, खालच्या काटकोन त्रिकोणी केलेल्या लाकडी तुकड्यात चाक अडकवायचे आणि हॅण्डल खाचेवरती लॉक करुन बाहेर यायचं. स्टॅण्डच्या दरवाजासमोर स्टूल टाकून पिच्चा जैन बसलेला असे. उंचसा केस पांढरे व्हायला सुरुवात झालेली. सदरा पायजमा नेहमीचा, त्याच्याकडे सायकल ठेवण्यासाठी दहा पैसे द्यावे लागत किंवा पास काढायचा. नाहीतर मग वर्षभराचा पितळी बिल्ला घ्यायचा. सायकल पंक्चर झाली तर मुलींची गर्दी गेल्यानंतर पंक्चर काढायचं आणि उशीरा जायचं. कधी हवा कमी झालेली असली की, हवा भरताभरता आपलीच हवा टाईट व्हायची. कधी अतिउत्साहात टायरचा आवाज व्हायचा आणि आपलाच चेहरा फाटलेल्या ट्यूबसारखा दिसू लागायचा तर कधी चावी हरवायचीही. जैनकडे सायकलचा एक स्पोक (तार) किल्लीच्या आकारात वाकवलेली ठेवलेली असे. त्याचं तंत्र जैनला माहित होतं. पण त्यासाठी त्याला विनवण्या कराव्या लागत, मग तो प्रेमाने दोनचार शिव्या देत. 'चाव्या सांभाळायाला नकोत ऽऽ.. वगैरे म्हणत एका हाताने लॉकची खटकी दाबून उजव्या हाताने तार गोलाकार फिरवे आणि जादू केल्यागत 'खट्ट' आवाज करून कुलूप उघडे, कधीतरी त्याला चहा पाजावा किंवा नुसतेच थँक यूवरच भागत असे.
कॉलेजाला जातांनाच सायकल पंक्चर झाली तर मग साहसी प्रयोग करावे लागत. श्रीकांत कुलकर्णी हा आमच्यातला सर्वात धाडसी रांगडा होता. तो मला सायकलवर डबलसीट घेत असे. मग मी हातात सायकल धरे किंवा तोच एका हाताने सायकल चालवत दुसऱ्या हातात पंक्चर झालेली सायकलही धरे. चालत्या ट्रकच्या मागच्या बाजूला कोपऱ्यावर असलेल्या साखळीला धरून भरधाव ट्रकसोबत चालण्याचं धाडस तो अनेकदा करी.
एकदा आम्ही सात आठ मित्र मिळून भंडारदऱ्याला सायकलवर गेलो. श्रीकांत सहलीच्या आयोजनात तरबेज त्यामुळे खाण्यापिण्यापासून ते सायकल पंक्चर झाल्यास पान्हा, स्क्रू ड्रायव्हर, पक्कड, हवा भरण्याचा पंप, सतरंजी, दोरी, एक मोठा कोयता, आणि हो एक ट्रान्झिस्टरही सोबत होता. रात्रीसाठी एक मोठी बॅटरी, सेल, पाणी सोबत घेतले. आम्ही सारे सकाळी लवकर निघालो होतो मजा, गप्पागाणी यात वेळ जात होता. घाटात चढतांना एकाच्या सायकलची चेनच तूटली तरीही आदल्या दिवशी सायकली दुकानदाराकडून तपासून आणलेल्या होत्या. सर्वांचाच मूड गेला. एकतर घाटामुळे सर्वांना दम लागलेला. भंडारदरा भागात दुकानं लवकर बंद होतात म्हणून श्रीकांत एका हाताने सायकल चालवत एका हाताने ती नादुरूस्त सायकल घेऊन घाट चढून तो पुढे भंडारदऱ्याला गेला. आम्ही पोहोचेपर्यंत त्याने दुकानदाराकडून नवीन चेन बसवून घेतली होती.
एकदा कॉलेजला असतांनाच कोणीतरी बातमी आणली की, त्र्यंबकेश्वरला शूटिंग चालू आहे. मनोजकुमार आलेले आहे. आम्ही पाचसहा जण तसेच सायकलवर त्र्यंबकला गेलो होतो. नील पर्वतीच्या पायऱ्यांवर शूटिंग चालू होते. कोणीतरी घरून जुना क्लिकचा कॅमेरा आणला होता. मनोज कुमारना फोटो काढण्यासाठी विनंती केली सारे उभे राहिलो. एकदा दत्ता नाईक, प्रकाश भालेराव असे आम्ही वणीला सप्तश्रृंगगडावर सायकलने गेलो. सायकली खाली दुकानाजवळ लावल्या व तेथेच डबा खाल्ला चहा घेतला. मधल्या रस्त्याने पायी गडावर जाऊन दर्शन घेऊन खाली येईपर्यंत रात्र झाली होती. थकलोही होतो आणि रात्रीचा प्रवास नकोच म्हणून दुकानदाराला विनंती केली. तेव्हा बसही फारशा जात नव्हत्या. त्याच्या दुकानातल्या ओट्यावर सतरंजी टाकून सारे झोपलो. पहाटे लवकर उठून चहा घेऊन वडनेर भैरवला प्रकाश भालेरावच्या घरी गेलो. त्याच्या घरच्यांनाही अचानक पण गोड धक्काच होता. त्याच्या वडिलांनी सर्वांची प्रेमाने चौकशी केली. त्याच्या मळ्यातच बाहेर विहिरीजवळ मस्त थंड पाण्याने अंघोळी केल्या. त्याच्या आईने मायेने पोटभर जेवू घातलं. तिथून आम्ही आग्रारोडला आणि शिरवाडे फाट्याजवळ, पिंपळगावमार्गे नाशिकला संध्याकाळी पोहोचलो. घरचे काळजी करत होते. पण एवढा प्रवास करुन आलेला थकवा आईच्याच डोळ्यात दिसला. ती रागावली ती नाहीच पण गरम गरम जेवून घे आणि विश्रांती घे म्हणाली.
पुढे वडिलांनीच स्कूटर घेतली पण चालवली कधीच नाही. त्यांची एक छोटी लुना होती. तीच ते वापरत, लुनाचं कधीकधी रस्त्यातच पेट्रोल संपे. मग मागच्या चाकाला चेन कव्हरला एक काळं गोल बटण होतं. ते जोराने आत दाबावं लागे. मग लुनाची सायकल व्हायची आणि पॅडल मारून पेट्रोलपंपापर्यंत जाता यायचं. तीन रुपये लिटर पेट्रोल होतं आणि लुनाचा अॅव्हरेज भरपूर होता. आता सायकलची गरज कमी झाली होती ती भाच्याला दिली. तो कॉलेजला जाऊ लागला होता.
मुलगी सातवी पास झाल्यानंतर गावातल्या शाळेत जाऊ लागली म्हणून तिला तिच्या पसंतीची सायकल घेतली तीन हजाराची. नंतर तिनेही ती कामवाल्या बाईच्या मुलीला शाळेत जाण्यासाठी दिली. मुलगा मुंबईला आर्किटेक्चर कॉलेजाला शिकत होता. नोकरी लागल्यावर त्याने नऊ हजार रुपयाची सायकल घेतली. तो कॉलेजला कधीतरी घेऊन जातो. पूर्वी सायकल गरजेची वस्तू होती आता प्रतिष्ठेची झाली आहे.
मोबाइल अॅप डाउनलोड करा आणि राहा अपडेट
