अशांत किरकिरकर
काही विचारप्रवाह इतके व्यापक असतात की त्यांच्याविषयी कितीही बोलले तरी ते संपूर्ण उष्टावले जात नाहीत. विविध पंथ किंवा संप्रदाय हे महाराष्ट्रातले असेच विचारप्रवाह आहेत. वारकरी संप्रदाय, समर्थ संप्रदाय, दत्त संप्रदाय नवनाथ पंथ, लिंगायत पंथ असे वेगवेगळे विचारप्रवाह महाराष्ट्रात आहेत. त्यापैकीच एक म्हणजे महानुभाव पंथ.
मुकुंदराजांनंतर आणि ज्ञानेश्वरांच्या काही काळ अगोदर महानुभाव संप्रदाय महाराष्ट्रात उदयास आला. 'महान अनुभवोस्तेजा बलं वा यस्य सः महानुभावः' या दृष्टीने मोठा तेजाने युक्त असलेल्या लोकांचा मार्ग, तो महानुभाव पंथ, असे म्हटले जाते. महानुभाव या संप्रदायाचा लीळाचरित्र हा मराठी भाषेतील पहिला गद्य आणि चरित्रग्रंथ आहे. पंडित म्हाइंभट सराळेकर हे लीळाचरित्राचे कर्ते आहेत. हा ग्रंथ अनलंकृत शैलीमुळे तत्कालीन महाराष्ट्राच्या जीवनाचा अभिलेख आहे. सर्व महानुभाव वाङमयाचे बीज या ग्रंथात असून त्याची रचना इ. स. १२७८ मध्ये करण्यात आली. ग्रंथात सुमारे साडेनऊशे ओव्या आहेत. एकांक-पूर्वार्ध-उत्तरार्ध असे या ग्रंथाचे तीन विभाग आहेत. श्रीचक्रधरांचे चरित्र हा ग्रंथाचा विषय आहे. लीळाचरित्राच्या यशाचे निम्मेअधिक श्रेय श्रीचक्रधरांच्या व्यक्तिमत्त्वाला जाते. तत्कालीन महाराष्ट्रातील जीवनाचे चित्र लीळाचरित्रात उमटलेले आहे. त्यावेळचा समाज, चालीरीती, व्रतवैकल्ये, सणवार, वस्त्रेप्रावरणे, खाणीपिणी, नाणीगाणी, व्यापारटापार इत्यादी विविध अंगांचे दर्शन, स्थितीगती याची चांगली कल्पना लीळाचरित्रातून येते. नागदेव, बाइसे, आउसे, सारंगपंडित, जानोपाध्ये या अनेक व्यक्तींची स्वभावचित्रे या ग्रंथात आहेत. चरित्रकार म्हाइंभट चतुरस्त्र, साक्षेपी, कष्टाळू, प्रामाणिक, भावनिष्ठ शैलीकार आहेत. नागदेवाचार्य आणि म्हाइंभट यांच्या संवादातच लीळाचरित्राची प्रेरणा आहे. भाषा, इतिहास, साहित्य, समाजदर्शन, तत्त्वज्ञान या सर्वच दृष्टींनी या ग्रंथाचे महत्त्व जाणवते.
अशा या महान ग्रंथाचा समावेश महाराष्ट्रात कुठल्यातरी कोपऱ्यात, एका कुठल्या तरी शहरातील, एका कुठल्यातरी मैदानावर अथवा सभागृहामध्ये होणाऱ्या अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलन नावाच्या मेळाव्यानिमित्त होणाऱ्या ग्रंथपालखीत करावा अशी मागणी महानुभाव पंथाने या संमेलनाचे अध्यक्ष श्रीपाल सबनीस यांच्याकडे केली. किती खुजे करून टाकले या महान ग्रंथाला! एखाद्या फुटकळ पालखीत समावेश झाल्याने लीळाचरित्र लहान अथवा मोठे होत नाही कारण हा ग्रंथ मूळात मोठा आहे. ज्यांची ख्याती वर्णिता वर्णत नाही अशा चक्रधर स्वामींच्या लीळा या ग्रंथात आलेल्या असल्याने त्याला प्रचंड साहित्यिक मूल्य प्राप्त झालेले आहे, त्यामुळे अशी मागणी करून पंथीयांनी काय साधले? विशेष म्हणजे ही मागणी मूळातच चुकीची आहे कारण या ग्रंथ पालखीमध्ये लीळाचरित्र आधीपासून स्थानापन्न आहे. पिंपरी-चिंचवड येथे झालेल्या संमेलनात जी ग्रंथपालखी निघाली होती त्यात ज्ञानेश्वरी, तुकाराम गाथा, राज्यघटना, सकल संत गाथा, महात्मा ज्योतिबा फुले यांचे ग्रंथ, शिवाजी सावंत यांची कादंबरी, मंगेश पाडगावकर यांचे कविता संग्रह, महानुभाव साहित्यातले लीळाचरित्र, भगवतगीता, चिंचवडच्या मोरया गोसावी यांचे चरित्र आदी ग्रंथ ठेवण्यात आले होते. परंतु शोकांतिका अशी आहे की राजकीय वक्तव्ये करण्यातच वेळ खर्च करणाऱ्या आपल्या साहित्य संमेलनाच्या अध्यक्षांना हे माहीतच नाही. महानुभाव पंथियांनी मागणी केली व यांनीही त्यांना अगदी भरभरून आश्वासन दिले की मी महामंडळाला तसे एक पत्र देईल. लीळाचरित्राचा समावेश ग्रंथदिंडीत झालाच पाहीजे वगैरे वगैरे. संमेलनाध्यक्षांना ग्रंथदिंडीतील ग्रंथांची माहिती नसावी यापेक्षा मोठे दुर्देव ते काय?
म्हाइंभटाने जीव ओवाळून टाकावे असे साहित्य निर्माण केले आणि या पंथाची डोर आज ज्यांच्या हाती आहे त्यांनी इतकी खुजी मागणी करून या ग्रंथाचा अवमान केला. बरं 'म्हाइंभट' की 'माईमभट्ट' हे ज्यांना माहीत नाही त्यांनी ही मागणी करावी म्हणजे नवलच! तरीही महानुभाव पं‌थीयांची भावना रास्त आहे, आपल्या पंथाच्या ग्रंथाचा सन्मान झाला पाहीजेच परंतु त्याआधी त्यांनी थोडी माहिती घेतली असती तर वस्तुस्थिती वेगळीच आहे हे त्यांच्या लक्षात आले असते. वाईट याचे वाटते की एकवेळ पंथीयांपैकी काहीजणांना ज्ञात नसेलही परंतु ज्यांनी या संमेलनाचे अध्यक्षपद भूषविले आहे त्यांना ही गोष्ट माहीत असायला हवी होती की ग्रंथ आधीच पालखीत आहेत, राजकारण्यांसारखी आश्वासने देण्याच्या नादात त्यांनी हेदेखील आश्वासन देऊन टाकले असावे. असो. माननीय संमेलनाध्यक्ष इतक्यावरच थांबले नाही तर ज्ञानेश्वर-तुकारामांच्या ग्रंथाचा समावेश या पालखीत असावा असेही म्हणाले. महाशय, संपूर्ण जगाला अमृताने न्हाऊ घालणारी भावार्थदीपिका अर्थात ज्ञानेश्वरी अनंत काळापासून संमेलनाच्या पालखीत असते, तुकारामबावांची गाथाही या पालखीत असते. याचा आपल्याला विसर पडलेला दिसतो. आपण एखाद्या पंथाच्या अनुयायाला अधिकार मागायला शिका असा सल्ला कसा काय देऊ शकतात? अधिकार मागायला सांगून आपण त्या अनुयायाला भडकवण्याचेच काम करीत आहात. आपण म्हणता की मोजक्या ग्रंथांची पालखी निघते; परंतु ते मोजके ग्रंथ म्हणजे मराठी समुदायाचे प्रतिनिधीत्व करणारे ग्रंथ आहेत, याचाही आपणास विसर पडला काय? मराठी भाषा सर्वांची आहे म्हणून त्यात सर्व धर्मियांचे ग्रंथ असावेत असे चुकीचे पायंडे पाडून आपण काय साध्य करीत आहात, इतकेच की आपण वादग्रस्त संमेलनाध्यक्ष आहात. तुम्हाला इतरांमध्ये उठून दिसायचे आहे इतकाच काय तो आपला अट्टहास. आपण वर्षभर संमेलनाध्यक्ष आहात, आपण बोलाल ते मराठी जनांच्या वतीने बोलत आहात इतके जरी ध्यानात ठेवले तरी पुरेसे. ...आणि ग्रंथपालखीचा जीव तरी कितीसा, त्यात ग्रंथ तरी किती मावणार? याचादेखील विचार आपण करावा असे वाटते.
चंद्रपूरला विदर्भ साहित्य संघ संमेलनाच्या ग्रंथदिंडीत संत तुकारामांची गाथा, ज्ञानेश्वरी, तुकडोजी महाराजांची ग्रामगीता, संपूर्ण रामायण, लीळाचरित्र या ग्रंथांसह डॉ. आंबेडकर चरित्र, महात्मा गांधी ते महात्मा, ज्योतिबा फुले समग्र वाङ्मय, भारताचे संविधान, डॉ. नरेंद्र जाधवांचे आमचा बाप आणि आम्ही, न्या. चंद्रशेखर धर्माधिकारी यांचे सर्वोदय दर्शन अशा एकूण १२ ग्रंथ आणि पुस्तकांचा समावेश यंदा होता. महाराष्ट्राच्या एका छोट्याशा भागात झालेल्या संमेलनात जी लीळाचरित्र ग्रंथ ठेवण्यात येत असेल तर अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनातली त्याची जागा कुणीच हिरावू शकत नाही, हे महानुभाव पंथीयांनीही लक्षात घ्यावे. एका निवेदनाच्या प्रतिपलीकडे जो तुम्हाला काही देऊ शकणार नाही अशा व्यक्तीकडे मागणी करायची की अबोध लिपीमध्ये मांडून ठेवलेले आपले साहित्य साध्या सोप्या भाषेत आणून जनमाणसाच्या हवाली करायचे हा निर्णय सर्वस्वी तुमचाच.
मोबाइल अॅप डाउनलोड करा आणि राहा अपडेट
