- प्रा. डॉ. विवेक खरे
मराठी भाषा आणि मराठी साहित्य यावर चर्चा घडावी तसेच त्याचा प्रचार प्रसार व्हावा या उद्देशाने अखिल भारतीय पातळीवर दरवर्षी एका उत्सवाचे आयोजन करण्यात येते. आपण सर्वजण या उत्सवाला अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलन या नावाने ओळखतो. म्हणायला अखिल भारतीय असलेले हे संमेलन आतापर्यंत महाराष्ट्राबाहेर काही विशिष्ट राज्यांत अपवादाने झालेले आहे. तर हे संमेलन आणि त्याला जोडून येणारे वाद या एकाच नाण्याच्या दोन बाजू असल्यासारख्या वाटतात. दरवर्षी होणाऱ्या या संमेलनात वाद होणे हे मराठी साहित्यप्रेमींच्या जणू अंगवळणीच पडले आहे. कधी हे वाद बोकड बळीमुळे, तर कधी स्मरणिकेत नथुराम गोडसेंचे नाव आल्यामुळे, कधी यशवंतराव चव्हाण यांच्यावरील वादग्रस्त विधानामुळे, तर कधी अध्यक्षांनीच लिहिलेल्या कादंबरीतील वादग्रस्त मजकुरामुळे, कधी नंदीबैल म्हणून साहित्यिकांची हेटाळणी झाल्याने अशा अनेक कारणांनी वाद निर्माण झाले. पिंपरी चिंचवड येथे पुढच्याच आठवड्यात होवू घातलेल्या ८९ व्या अ. भा. साहित्य संमेलनाच्या तोंडावर नियोजित अध्यक्ष्यांनीच यावेळी वादाला आमंत्रण दिले. एका कार्यक्रमात त्यांनी देशाच्या सर्वोच्चपदी विराजमान झालेल्या व्यक्तीचा एकेरी उल्लेख केला तसेच त्यांच्यासंदर्भात आक्षेपार्ह विधानही केले. खरे तर अध्यक्षपदी निवडून आलेल्या व्यक्तीने अत्यंत जबाबदारीने आपली मते मांडायला हवीत याबाबत कोणाचेही दुमत होणार नाही. पण तरीदेखील कोणताही मनुष्य (मग तो संमेलनाचा अध्यक्ष का असेना) असे बेजबाबदारपणे का वागतो याचा शोध घेतला पाहिजे.
साहित्य संमेलनाच्या निवडणूक प्रक्रियेपासूनच वादाला सुरुवात होते. लोकशाही प्रक्रियेने होणाऱ्या या निवडणुकीत जिंकून येण्याच्या अहमहमिकेने उमेदवार परस्परांवर आरोप-प्रत्यारोप करतात. आपली भाषा, त्या भाषेतून निर्माण होणारे साहित्य, त्या साहित्याबद्दल गंभीर चर्चा अशा महत्त्वपूर्ण विषयांना बगल देवून व्यक्तिगत पातळीवर आरोप-प्रत्यारोप करून साहित्यिक मंडळी सर्वसामान्य माणसांसारखे भांडतात, त्यावेळी साहित्यप्रेमींना आश्चर्य वाटते. या सगळ्या प्रक्रियेतून अध्यक्ष म्हणून निवडून आलेल्या साहित्यिकाला मग गगन ठेंगणे वाटणे स्वाभाविक आहे. अध्यक्ष झाल्यावर वेगवेगळ्या सभा-संमेलनामध्ये आपल्या लेखनाविषयी, भविष्यकालीन साहित्यिक योजनांविषयी, मराठी भाषेच्या विकासाविषयी, भविष्यात भाषेवर येणाऱ्या संकटांविषयी, विविध स्तरातील, विविध प्रदेशातील लेखन करू पाहणाऱ्या नवलेखकांना भेडसावणाऱ्या प्रश्नांविषयी खरेतर गंभीरपणे मार्गदर्शन होईल, असे विचार संमेलनाध्यक्षांनी मांडणे अपेक्षित असते. मात्र, तसे होतांना अपवादानेच दिसते.
इंग्रजीत 'लार्जर दॅन लाईफ' असा एक वाक्प्रचार आहे. सकारात्मकरित्या वापरला जाणारा हा वाक्प्रचार संमेलनाध्यक्षांच्या बाबतीत मात्र नकारात्मकतेने वापरणे समर्पक ठरेल. अध्यक्ष आपली प्रतिमा आहे, त्या वास्तवापेक्षा मोठी करण्याचा जाणूनबुजून प्रयत्न करतात. आयुष्यापेक्षा मोठे होण्याचा प्रयत्न करतात. आपल्या अभ्यासाचा प्रांत सोडून नको, त्या विषयावर बोलण्याचा जणू आपल्याला अधिकारच प्राप्त झाला आहे, या अविर्भावात ते वर्षभर वावरतात. कोणत्याही विषयावर आपले मुक्तचिंतन करतात. अर्थात याबाबतीत ते पूर्णपणे दोषी आहेत असे नाही. भारतीय मानसिकतेतच मनुष्याच्या विचारांपेक्षा त्याची प्रतिमा मोठी मानण्याचा प्रघातच आहे. संमेलनाध्यक्ष देखील यातून सुटू शकत नाहीत. अध्यक्षांकडून सर्वसामान्य लोकांच्या अवास्तव अपेक्षा असतात. अध्यक्ष म्हणजे सर्व दुखण्यावर जालीम उपाय देणारा वैद्य या भूमिकेतून त्यांच्याकडे पाहिले जाते. मराठी शाळा बंद पडण्याचा प्रश्न असो, सीमाभागातील मराठी लोकांचा प्रश्न असो, नक्षलवाद्यांचा प्रश्न असो, शासकीय अनुदानाचा प्रश्न, प्रकाशकांचा प्रश्न असो असे कितीतरी प्रश्न घेवून सामान्य लोक अध्यक्षांकडे येतात. मात्र, हे सर्व प्रश्न आजवर झालेल्या किती संमेलनाध्यक्षांनी मुळापासून सोडविण्यासाठी काही प्रयत्न केले हा शोधाचा विषय होऊ शकतो. खरे तर अध्यक्षांच्या हातात काहीच नसते. ज्या मराठी साहित्य महामंडळाच्या वतीने संमेलन भरविले जाते ते महामंडळ अध्यक्षाला फक्त तीन दिवस मिरवत असते आणि अध्यक्ष देखील अध्यक्षपदाची झूल पांघरून स्वतःला मिरवून घेण्यात धन्यता मानतात.
मागील काही वर्षांपासून संमेलनाच्या अध्यक्षीय निवडणुकीत उभे राहणाऱ्या साहित्यिकांची नावे पाहिली तर एक गोष्ट लक्षात येते ती म्हणजे सर्वसाधारण साहित्यनिर्मिती केलेली, साहित्यविषयक निश्चित भूमिका नसलेली मंडळीही नंबरगेमच्या आधारे निवडून येण्याची खात्री बाळगून निवडून येण्याचा प्रयत्न करतात. आज मराठी साहित्यात असे कितीतरी साहित्यिक आहेत, ज्यांच्या साहित्यावर वाचक मनापासून प्रेम करतात, त्यांना डोक्यावर घेवून नाचतात पण हे साहित्यिक अध्यक्षीय निवडणुकीपासून लांबच राहणे पसंत करतात. गुणवत्ता असूनही निवडून येण्याची खात्री त्यांना नसते आणि निवडून नाही आलो तर नाचक्की होईल असेही त्यांना वाटत असते. त्यामुळे सामान्य साहित्यिक कुवत असणाऱ्यांचे फावते. साहित्य संमेलन आज एक मोठा इव्हेंट झाले आहे. या इव्हेंटमध्ये पैसे ओतणाऱ्यांनाही असे बिनबुडाचे अध्यक्ष हवेच असतात. त्यांना साहित्यापेक्षाही आपली प्रतिमा लोकांसमोर नेण्यात रस असतो. म्हणून मागील काही वर्षांपासून संमेलन आयोजनकर्तेच आपण कोणाला अध्यक्षपदी निवडून आणायचे हे ठरवितांना दिसतात. पिंपरी चिंचवड येथे होऊ घातलेल्या संमेलनाचे चित्र काहीसे असेच दिसते आहे.
वाद घालणे हे जिवंतपणाचे, ज्ञानी होण्याचे लक्षण मानले जाते. पण वाद कोणत्या विषयावर घालावेत हे देखील तितकेच महत्त्वाचे आहे. नको त्या विषयांवर वाद घालून, पातळी सोडून आपल्या पदाची प्रतिष्ठा गमावण्यात काहीच अर्थ नाही. गुजराती भाषेत एक म्हण आहे, त्याप्रमाणे ज्याचे काम त्याने करावे दुसऱ्याने ते केले की तोंडघशी पडण्याची वेळ येते. मराठीत साहित्य संमेलनाध्यक्षांची एक वैचारिक परंपरा आहे. संमेलनाच्या याच मंचावरून दुर्गाबाई भागवतांनी जाचक आणीबाणीच्या विरोधात रणशिंग फुंकले होते. प्र. के अत्रे, आचार्य जावडेकर, गं. बा. सरदार, य. दि. फडके, नारायण सुर्वे, राम शेवाळकर, वसंत बापट अशा दिग्गज साहित्यिकांनी या पदाची शोभा वाढविली. किमान त्याची तरी आठवण निवडून आलेल्या अध्यक्षांनी ठेवणे संयुक्तिक ठरेल. साहित्यसंमेलने ही मराठी वाचकांच्या अस्मितेशी जोडलेली आहेत. ही अस्मिता टिकवून ठेवण्यात साहित्य संमेलनाशी संबंधित सर्वच घटकांनी प्रयत्न करणे गरजेचे आहे.
(लेखक एसएमआरके कॉलेजमध्ये मराठीचे प्राध्यापक आहेत.)
मोबाइल अॅप डाउनलोड करा आणि राहा अपडेट
