चित्रकाराच्या मनातील भाव प्रकट करण्यासाठी कायम त्याच्यासोबत असणारी आणि चित्रकलेच्या मूळ घटकांमध्ये प्रथम घटक असलेली ही रेषा आपणा सर्वांच्या परिचयाची आहे. अगदी लहानपणापासून ज्ञात आहे. शाळेत पेन्सिलच्या सहाय्याने पाटीवर अक्षरे गिरविण्याच्याही आधी लहान मुलांनी घराच्या भिंतीवर काढलेल्या रेघोट्यात ती दिसून येते. त्या रेघोट्यात त्या बालकाचे मुक्त विचार असतात. त्यात कधी डोंगर दिसतात, कधी झाडे असतात, तर कधी डोंगरासारखे उलट सुलट त्रिकोणी आकारात मगरीचे दात सुद्धा दिसतात. वेगवेगळ्या भावांचा आविष्कार या रेषांच्या सहाय्याने प्रकट होत असतो.
- संध्या केळकर
चित्रात, अक्षरलेखनात रेषेला अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. तिला सौंदर्य आहे, जिवंतपणा आहे. तसेच स्वतंत्र असे अस्तित्व आहे. विविध भावदर्शन करण्यासाठी ही रेषा आपल्याला वेगवेगळ्या रुपात म्हणजे जाड, बारीक, लयदार जोरकस, सरळ, तिरकी, अशा विविध स्वरुपात दिसून येते. कधी खोदीव, कधी जमिनीवर किंवा वाळूत मारलेल्या रेषात, कधी भिंतीवर, कधी ब्रशच्या फटकाऱ्यात, कधी दोन रंगांच्या जोडणीत, कधी नखांनी काढलेल्या अंगावरील ओरखाड्यातसुद्धा ही रेषा दिसून येते.
रेषेमुळे बांधल्या जाणाऱ्या आकारात रंग, पोत काही नसून सुद्धा केवळ मूळ आकाराच्या साधर्म्यामुळे आपणास त्या वस्तूचे सर्व गुणधर्म समजू शकतात. उदा. सफरचंदाचा बाह्य रेषाकार. या आकारामुळे आपल्याला सफरचंदाची जाणीव होते.
चित्राकृतीमध्ये आकारांच्या बांधणीमधून रेषा जशी डोळ्यांना दिसते तशी, म्हणजे वास्तविक, तर ती कधीकधी सूचक किंवा अदृश्य असते. म्हणजे दोन व्यक्तींच्या दृष्टी संवादात जाणवते. तर कधी रेषांमुळे दृष्टीभ्रम निर्माण होतो. रेषांच्या एकमेकांजवळच्या सरळ उभ्या मांडणीतून आकाराची उंची वाढल्यासारखी वाटते. तर आडव्या मांडणीमुळे आकार आडवा झाल्याचा भास होतो. हाच दृष्टीभ्रम लक्षात घेऊन ड्रेस डिझाईनर लठ्ठ व्यक्तीला उभ्या रेषा असलेले कपडे परिधान करावयास सांगतात.
रेखाचित्रामुळे तयार होणाऱ्या आकारात अनेक गोष्टी दडलेल्या असतात. विशेषत: व्यक्तीरेखाटनात शारीरिक हालचाल, तिचे व्यक्तीमत्व दर्शनाकरिता लयदार रेषांचे सहाय्य होतेच त्याचबरोबर त्यातून एक कमनीयता निर्माण होते. जी बघणाऱ्याला आनंद देते. काही चित्रामध्ये छेदक किंवा तिरक्या रेषांच्या मांडणीतून अस्थिरता किंवा गती निर्माण केलेली असते. अशी जाणीव एखाद्या युद्धप्रसंगाच्या चित्रणात विशेषतः जाणवते. पाण्याच्या लहरी आडव्या लयदार रेषातून सहज दिसतात आणि क्षितिजाच्या रुपात दिसणारी आडवी रेषा मनाला शांती आणि स्वास्थ देते.
कलाकार आशयानुसार कधी रंग गुणांना तर कधी रेषा गुणांना महत्त्व देऊन चित्रनिर्मिती करतात. त्यातही विविध प्रकार दिसून येतात. स्थिरचित्र, व्यक्तीचित्र, निसर्गचित्रात वैशिष्ट्य दर्शविण्यासाठी दिसून येणारी रेषा, एखाद्या कथानकाच्या विशदिकरणात्मक रेखाटनात (Illustrative) भाव व्यक्त करणारी रेषा, वास्तुविशारदाच्या आरेखनात आपल्याला आपल्या घराचे स्वप्न दाखवणारी रेषा, आणि एखाद्या व्यंगचित्रात समाजिक परिस्थितीवर वा राजकारणावर टिप्पणी करणारी रेषा. अशा विविध चित्रप्रकारातून रेषांचे भाव दिसून येतात. जाहिरात क्षेत्रात, कॉमिक्सच्या व्यक्तीचित्रणात तिला विशेष स्थान आहे. पाश्चात्य चित्रकार सरा याने सप्रयोग सिद्ध केले की अधोमुखी रेषा दु:ख, खिन्नता व उदास भाव दर्शवितात आणि ऊर्ध्वमुखी रेषा उल्हास, चैतन्य व आनंदाचे दर्शन घडवितात.
रेषा तिने बांधलेल्या आकारांना गुणवत्ता व भाव संपन्नता प्राप्त करून देते. त्यात रेषेचा रंग सुद्धा महत्त्वाची भूमिका बजावतो. गडद रंगाच्या रेषेची भूमिका आलंकारिक चित्रणात म्हणजे साड्या, पडदे, क्रॉकरी अशा विविध सजावटीच्या वस्तूंवरील डिझाईनमध्ये महत्त्वाची असते. तिच्यामुळे अलंकारणाला अधिकच उठाव मिळतो.
कला इतिहासाचा अभ्यास करता असे लक्षात येते की पाश्चात्य कलाकारांपेक्षा पौर्वात्य म्हणजे भारत, जपान, चीन, तिबेट या भागांमध्ये चित्र पद्धतीत रेषीय रेखाटन विशेषत्वाने झालेले दिसून येते. त्यामुळे रेषा ही पौर्वात्य कलेचा मुख्य
आधार म्हणता येईल. त्यात नैसर्गिक किंवा मानवनिर्मित वस्तूंचे वैशिष्ट्य तसेच मानवाकृतीचे चित्रण विशेषत्वाने दिसून येते. नेमके सौंदर्य पकडण्यासाठी लयदार रेषांच्या माध्यमातून एक सुंदर लय आणलेली दिसते. त्याचबरोबर अध्यात्मिक भावदेखील त्यातून व्यक्त होताना दिसतात. याचे उत्तम उदाहरण म्हणजे अजिंठ्याची चित्रे होत.
अशी ही रेषा कळत नकळत, कधी प्रत्यक्ष, तर कधी रंगात मिसळणारी अप्रत्यक्ष, निसर्गात स्वतंत्र मात्र कधीच दिसत नाही. ती पानांच्या शिरास्वरुपात असते किंवा गवताच्या पातीस्वरुपात असते. त्याला अपवाद म्हणजे ढगात चमकणारी वीज ही होय. प्रत्यक्ष रेषेने दिसणाऱ्या वस्तूचे आरेखन हा मानवाने निर्माण केलेला एक संकेत आहे. त्याच्या निर्मितीचा पाया आहे आणि कलेचा 'आत्मा' आहे.
(लेखिका कला अभ्यासिका आहेत)
मोबाइल अॅप डाउनलोड करा आणि राहा अपडेट
