>> मेजर पी. एम. भगत
बाजारात विक्रीसाठी येणाऱ्या वस्तूंसाठी सर्वात मोठे ग्राहक महिलाच आहेत. घरातील बहुतेक सर्व आर्थिक व्यवहार महिलाच सांभाळतात. अगदी अन्न-धान्य-भाजीपाल्याच्या खरेदीपासून ते सणासुदीला किंवा लग्न समारंभासाठी लागणाऱ्या साड्या, कपडे किंवा सोनेखरेदी सुद्धा महिलांच्या उपस्थितीत आणि संमतीने होत असते. त्यामुळे बाजारपेठ नियंत्रित करण्याचे सामर्थ्य महिलांमध्येच आहे.
महिलांना दुकानदार अतिशय सन्मानपूर्वक वागणूक देतात. वस्तूंची निवड करतांना आवश्यक ती चिकित्सा, वस्तू माहितीची उत्सुकता, वस्तूच्या किमतीबद्दल व्यापाऱ्याला आपल्या टर्म्सवर आणण्याचे कौशल्य, हे सर्व गुण महिलांना खरेदी-विक्री व्यवहारात उपयोगी पडतात. तरीही कधीकधी व्यापाऱ्यांच्या अनुचित व्यापारपध्दती, लोभ किंवा ग्राहक संरक्षणाच्या अज्ञानापोटी महिलांची फसवणूक होते. पैसे ५ वर्षात दाम दुप्पट करणे, सोने जादूने दुप्पट होणे, धमाका सेल, एकावर एक फ्री, अशा काही प्रकारांना महिला बळी पडतात. आता तर ऑनलाइन खरेदी हा प्रकार बळावत आहे. यातही फसवणुकीचे प्रकार घडतांना दिसतात. या प्रकारातून उद्भवणाऱ्या तक्रारींचे निरसन करण्याच्या प्रक्रियेला म्हणतात 'ग्राहक संरक्षण'. तक्रार कशी आणि नेमकी कुठे करावी, या तक्रारींच्या बाबतीत ग्राहक संरक्षण कायदा काय म्हणतो किंवा एकंदरीतच 'ग्राहक संरक्षण' कसे करवून घ्यावे, हे महिलांना माहीत नसते. पण ग्राहक पंचायतीचे 'ग्राहक मार्गदर्शन केंद्र' आपल्या मदतीसाठी हजर आहे, याची आठवण त्यांनी ठेवायला हवी.
आजच्या धकाधकीच्या वातावरणात, अन्याय सहन करण्याची मनोवृत्ती आणि 'मला काय त्याचे' ही मानसिकता प्रबळ होत असल्याचे दिसून येत आहे. पण हे योग्य नाही. अन्याय सहन न करता योग्य ठिकाणी, वेळीच आणि योग्य पद्धतीने तक्रार मांडल्यास न्याय निश्चित मिळतो. पण त्यासाठी चिकाटी, धैर्य, दृढनिश्चय आणि निर्भयता आवश्यक असते. ती महिलांजवळ नैसर्गिकरित्या भरपूर प्रमाणात असते आणि त्याचा योग्य प्रकारे उपयोग करून घेणे महिलांसाठी आवश्यक आहे. ग्राहक मार्गदर्शन केंद्रात बऱ्याच महिला सल्ला घेण्यासाठी येत असतात. मार्गदर्शनानुसार काम केल्याने त्यांना न्यायही मिळालेला आहे.
महिलांनी ग्राहक संरक्षणाच्या काही गोष्टी समजून घ्याव्यात. मूलभूत गरजांच्या वस्तूंचा अनिर्बंधित पुरवठा, वस्तूबद्दलची पूर्ण माहिती मिळण्याचा, वस्तूच्या निवडीबाबत त्यांना कायद्याने असलेल्या हक्काचा, स्वत:चे मत मांडण्याचा, पैसे देवून खरेदी केलेल्या वस्तू किंवा सेवांपासून सुरक्षिततेचा, ग्राहक प्रशिक्षणाचा आणि आरोग्यदायी पर्यावरणाचा हट्टच महिलांनी धरला पाहिजे. हे साध्य करण्यासाठी वस्तू व सेवा यांच्या योग्य किमतीचा आग्रह धरला पाहिजे. यासाठी यशस्वी वाटाघाटी (बार्गेनिंग) करण्याची क्षमता आपल्याजवळ आहे. कुठल्याही वस्तूची एमआरपी ही शेवटची किंमत नाही, ती सुध्दा कमी करता येवू शकते हे लक्षात असू द्यावे. अन्यायाविरुध्द्ध तक्रार, तक्रार निवारणाचा प्रयत्न, भ्रष्टाचाराला विरोध करणे आवश्यक आहे. हे सर्व करत असतांना महिलांनी स्वाभिमान, सचोटी, नैतिक मूल्ये, श्रमप्रतिष्ठा, स्वदेशी निष्ठा, आणि विश्वस्त भावनाही सांभाळली पाहिजे.
आजच्या आधुनिक आणि जागतिक बाजारपेठेतील आर्थिक उलाढालीत ग्राहकाचे विशेषत: महिला ग्राहकांचे स्थान महत्त्वाचे आहे. ग्राहक राजा आहे. ग्राहकाच्या मर्जीनुसार बाजारपेठ चालावयास हवी. म्हणून ग्राहकाने जागरुक असणे, अत्यंत आवश्यक आहे. आजच्या युगातील महिला ग्राहकांनी वर सांगितल्याप्रमाणे आचरण करणे म्हणजेच 'ग्राहक प्रशिक्षण' या विषयात रस घेवून स्वत:ला प्रशिक्षित करून घेणे ही काळाची गरज आहे. अशा प्रशिक्षित महिलांनी त्यांच्या आप्तइष्ट आणि मैत्रिणींना ही माहिती प्रसारित करून त्यांनाही प्रशिक्षित केल्यास ग्राहक चळवळीस महिलांची संघटित शक्ती प्राप्त होईल आणि त्यांना ग्राहक पंचायतीच्या माध्यमातून बाजारपेठेवर नियंत्रण ठेवण्याचे सामर्थ्य मिळेल. समस्त महिलांनी यावर विचार करावा.
(लेखक ग्राहक संरक्षण कार्यकर्ता आहेत)
मोबाइल अॅप डाउनलोड करा आणि राहा अपडेट
