सिंड्रोम एक्स किंवा मेटाबोलिक ऊर्फ चयापचय सिंड्रोम हा भारतीय वंशामध्ये जगात सर्वात जास्त प्रमाणात आढळतो. यात पाच प्रकारचे दोष येतात. रक्तदाब जास्त म्हणजे १३०/८५ पेक्षा अधिक, रक्तातली साखर वाढणे, कमरेभोवती जास्त चरबी साठणे, रक्तातील मेदाम्ले/चरबीचे प्रमाण वाढणे, रक्तातले चांगल्या कोलेस्ट्रोलचे प्रमाण कमी असणे. यातील एक दोष जरी जास्त असला तरी तुम्हाला हृदयविकार होण्याची शक्यता वाढते. तीनपेक्षा अधिक दोष असतील, तर एक्स सिंड्रोम आहे असे धरतात. या दोषसमुहामुळे मधुमेह, धमन्यांचे विकार, अतिरक्तदाब, हृदयविकार, मूत्रपिंडाचा आजार, मेंदूचा पक्षाघात, यकृतातला मेदसंचय, वगैरे विकार जास्त प्रमाणात होतात. यापुढे शरीरातल्या चेता म्हणजे मज्जातंतू, डोळे यावरही दीर्घकालीन दुष्परिणाम होतात. यासाठी डॉ. जगन्नाथ दीक्षित यांनी सुचवलेले उपायही कायदेशीर ठरतात.
सिंड्रोम एक्स आपल्याला आहे की नाही हे कळण्यासाठी रक्तदाब मापन, कमरेचा घेर, उपाशीपोटी रक्तातील मेदाम्ले व कोलेस्ट्रोल आणि साखरेचे प्रमाण या तपासण्या कराव्या लागतात. यापैकी तीन तपासण्या सदोष आल्या, तर आपल्याला सिंड्रोम आहे असे गृहीत धरायला हरकत नाही. यामुळे आयुर्मान कमी होणे, वर सांगितलेले आजार लवकर व जास्त प्रमाणात होणे हे धोके संभवतात. त्यामुळे लवकरात लवकर आहारविहार व उपचारातून यावर उपाय करायला हवेत. सगळ्यात महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे वजन कमी करणे! यासाठी निदान रोज तीस मिनिटे थोडा जोरकस म्हणजे एरोबिक (दमसांस) व्यायाम आठवड्यातून निदान पाच ते सात वेळा करायला हवा. धूम्रपान असल्यास सोडायला पाहिजे. अतिरक्तदाब असल्यास वैद्यकीय सल्ल्यानुसार योग्य तो औषधोपचार करायला पाहिजे. रक्तातील साखर जास्त असल्यास मधुमेहासाठी आहारविहार नियंत्रण आणि लागल्यास उपचार करावेच लागतात. रक्तातील कोलेस्ट्रॉलबद्दल वैद्यकीय विश्वात थोडे मतभेद आहेत पण, स्टॅटिन प्रकारची औषधे घ्यायला हवीत, अशी साधारणपणे दिशा आहे. या प्रकृतीदोषांचा व्यवस्थित उपचार केला (म्हणजे आहार विहार धरून) तर बहुधा हा बरा होऊ शकतो आणि पुढील त्रास टळू शकतो.
उपचारापेक्षा प्रतिबंध केव्हाही चांगला. पौगंडावस्थेपासूनच कमरेचा म्हणजे पोटाचा घेर योग्य राखणे, रक्तदाब वर्ष-सहा महिन्यांनी तपासून त्यावर नियंत्रण ठेवणे. कोलेस्ट्रॉलची पातळी या गोष्टी महत्त्वाच्या आहेत. आहारामध्ये भाकरी, पोळी, भात जास्त खाण्याऐवजी पालेभाज्या, फळे, प्रथिने याचा जास्त समावेश करावा. व्यायामाबरोबरच रोज शारीरिक हालचाली व श्रम असायला पाहिजेत. उदा. जिना असला तर लिफ्ट सोडून नेहमी जिना वापरावा. घरातली कामे, व्यवसायातली छोटी मोठी कामे स्वत: करावीत. बॉडी मास इंडेक्स म्हणजे शरीरभार २३ च्या खाली आणि शक्यतो १८ ते २० च्या दरम्यान राखावा. त्यासाठी वजन दर महिन्याला तपासले पाहिजे.
आमचे मित्र औरंगाबादचे रोगप्रतिबंधक शास्त्राचे प्राध्यापक डॉ. जगन्नाथ दीक्षित यांनी दिवंगत डॉ. जिचकार यांच्या प्रतिपादनानुसार वजन व रक्तातील साखर कमी करण्याचा एक प्रयोग गेली दोन वर्षे चालवला आहे. त्यात त्यांना बरेच यश आले. त्यांच्या पद्धतीनुसार आहारबदल करणाऱ्यांना दोन महिन्यातच सरासरी ८ किलो वजन कमी झाल्याचा अनुभव आला आहे. हा सल्ला तरूण व प्रौढांना लागू आहे. तसेच, ज्यांना मधुमेह नाही अशांनी याचा वापर करावा. यातले तत्व असे की वारंवार खाणे सोडून २४ तासातून फक्त दोन वेळा आहार घ्यावा, (अर्थातच अशा वेळीही फार खाऊ नये.) यात आपले नेहमीचे भोजन, (उष्मांक, प्रथिने, भाजीपाला वगैरे पदार्थ असावेत). या दोन भोजनांमध्ये निदान ६ तास अंतर असावे. भोजन सुरू केल्यापासून तासाभरात संपवावे. जास्त काळ लांबवू नये. याशिवाय अधेमधे कोणत्याही प्रकारे उष्मांक घेऊ नयेत. म्हणजेच गोड फळे, चिवडा, भजी, स्नॅक्स (अल्पोपहार), साखरेचा चहा किंवा कॉफी, पेढा, बर्फी वगैरे काहीही खाऊ नये. पण, अंड्यातील पांढरे बलक किंवा ताक चालू शकेल. गाजर, काकडी देखील भोजनातच असावी एरवी नाही कारण त्यातही सेल्युलोज असते आणि त्यापासून उर्जा मिळू शकते. (मात्र याविरुद्ध ऋतुजा दिवेकर यांचा फॉर्म्युला
थोडे थोडे अधिक वेळा खाण्याचा आहे.) आठवड्यातून एखादा
अपवाद सोडता कायम हाच नियम पाळावा.
या प्रकारे आहार नियोजन केल्यास रक्तातील इन्शुलीनचे प्रमाण निरोगी स्थितीवर (३ युनिटच्या खाली) येते आणि त्यामुळे ग्लुकोज चयापचय सुधारून रक्तातील साखर कमी होते. रक्तातील साखर व इन्शुलीन वाढल्याने चरबी साठत असते, तीही या आहार नियोजनाने उतरल्याचा अनेकांना अनुभव आहे. मात्र त्यानंतर वजन फार कमी होत नाही. महिन्यातून १-२ किलो फारतर कमी होईल. या पद्धतीत भर व्यायामावर नाही, फक्त भोजन नियंत्रणावर आहे. पण अर्थातच रोज किमान अर्धा तास चांगला एरोबिक व्यायाम करायला पाहिजे. त्याने स्नायू व हृदय, रक्तवाहिन्या निरोगी होतात व मानसिक उत्साह व उर्जा वाढते. आरोग्यासाठी व्यायाम हे एक स्वतंत्र शास्त्र असून वेगळ्या लेखात
आपण ते शिकणारच आहोत. तोपर्यंत डॉ. दीक्षितांची ही दीक्षा घ्यायला हरकत नाही.
मोबाइल अॅप डाउनलोड करा आणि राहा अपडेट
