जाणीव नेणीव : डॉ. भरत केळकर
---
विस्थापित... निर्वासित
झतारी, २०१४ साली जगातील सर्वात मोठा निर्वासितांचा कॅम्प. सिरिया-जॉर्डन बॉर्डरवर MSF ने चालू केलेल्या तात्पुरत्या हॉस्पिटलमध्ये सिरियामध्ये चालू असलेल्या घमासान यादवी युद्धात जखमी/जायबंदी झालेल्या नागरिकांवर उपचार करण्यासाठी मी गेलो होतो. इमर्जन्सी ऑपेरशन/उपचारानंतर झतारी कॅम्पमध्ये, कंटेनरमध्ये असलेल्या स्टेपडाउन हॉस्पिटलमध्ये रुग्णांना हलवले जायचे. त्यांच्याही उपचारासाठी मी या निर्वासितांच्या कॅम्पमध्ये जात होतो आणि यावेळी एका सर्वतोपरी वेगळ्या विश्वाचे दर्शन घडले.
हिरव्यागार असलेल्या सिरियामध्ये अतिशय संपन्नतेत राहणारी ही लाखो माणसे होती. परंतु जिवाच्या आकांताने आपले सर्वस्व मागे सोडून, जॉर्डनमध्ये रणरणत्या वाळवंटात, यूनायटेड नेशन्सने दिलेल्या साध्या तंबूत, निर्वासित म्हणून राहत होते. एकदा कॅम्पमध्ये रस्त्याने जाताना एक आईस्क्रीमवाला दिसला. मी माझ्या सहकाऱ्यांसाठी आईस्क्रीम घेतले आणि करन्सी द्यायला लागलो. त्याने नम्रपणे नाकारून मी भारतीय डॉक्टर म्हणून हात जोडून नमस्कार केला. त्याच्याबरोबर फोटो घ्यायची इच्छा व्यक्त केल्यावर त्याने नकार दिला.
दुभाष्याने संगितले की, 'तो सिरियात मोठ्या कार कंपनीचा मालक होता आणि हे डिजिटल फोटो, इंटरनेटवर त्याच्या नातेवाइकांनी बघितले तर त्याची परिस्थिती त्यांना कळेल. संपन्न असणारा माणूस जगण्यासाठी पडेल ते काम करत होता. लहान मुलेसुद्धा खूप काम करीत होती. बरेच पुरुष एक तर मारले गेले होते किंवा लढत होते. म्हणून महिला आणि बहुसंख्य मुले तिथे होती. पुरुषप्रधान संस्कृतीत आता महिलांना घर चालवावे लागत होते. तिथे एक शाळा, प्रार्थनास्थळही होती. जॉर्डन देशाने या निर्वासितांना वर्क-परमिट देणे बंद केले, कारण हीच लोकं फार कमी बिदागीत जोर्डनियन कामगारांशी स्पर्धा करायला लागले. अशा निर्वासितांच्या कॅम्पमध्ये पोलिस नव्हते. त्यामुळे सर्व प्रकारची गुन्हेगारी खूप वाढत होती. त्यामुळे अगदी लहान मुलींची लग्न, आजूबाजूलाच उपलब्ध असलेल्या मुलांशी करून देत होते. संपूर्ण कॅम्पमध्ये हे एकच हॉस्पिटल असल्याने, ओपीडीला पण बरीच गर्दी असायची. मी जून २०१४ ला तिथे होतो. ईसीस आणि राजा असाद यांच्याशी सिरियन जनता यादवी सशस्त्र युद्धं करत होती, तेव्हा ते म्हणत होते की हे युद्धं कमीत कमी १० वर्षे चालेल. पण पाचच वर्षात आजमितीला राजा असादचा विजय झाला आहे आणि सिरियन नागरिक अजूनही बऱ्याच वाढलेल्या संख्येने जगभर निर्वासित झाले आहेत.
आता काही महिन्यांपूर्वी मी मोसुल, इराकमध्ये अशाच humanitarian कार्यासाठी गेलो होतो. तिथे त्याच देशातील लाखो नागरिक मोसुल शहर बेचिराख झाल्याने विस्थापित झाले आहेत. हजारो तंबूत ते तिथे जुजबी व्यवस्थेत जीवन काढत आहेत. त्यात ईसीसने अत्याचार केलेली कुटुंब आहेत, तसेच इराकी सैन्य आणि अमेरिकी सेनेने भरडलेली माणसेही आहेत. विशेष म्हणजे ईसीसला पाठिंबा देणारी कुटुंबेही त्याच IDP कॅम्पसमध्ये आहेत. या ईसीस कुटुंबीयांना तर बाकीच्यांनी वाळीत टाकले आहे असेही कळले. दुर्दैवाने यातील मुलांच्या इर्षेला खतपाणी घालणारे आणि उद्याचे ईसीस घडवणारे ग्रुप सक्रिय झाले आहेत. अशा वेगवेगळ्या ग्रुप्सचे वास्तव्य अशा कॅम्पसमध्ये असण्याची दाट शक्यता इराकी लोकच सांगत होते. जगाच्या इतिहासात एकदाका निर्वासित/विस्थापितांचा असा कॅम्प स्थापित झाला की, त्यांचे पूर्ण पुनर्वसन झाल्याचे कोठेही दिसत नाही.
यापूर्वी मला माझ्या घरी किंवा हॉस्पिटलमध्ये एखादी वस्तू जरी नेहमीच्या जागेवरून हललेली दिसली तर मी खूप चिडायचो, अस्वस्थ व्हायचो. अस्थिरोगतज्ज्ञ म्हणून माझ्याकडे येणारे पेशंट्स त्यांच्या ठरवलेल्या कामात व्यत्यय आला, काही आठवडे घरीच आराम करावा लागणार किंवा ऑपरशन लागणार हे ऐकूनच असेच अस्वस्थ होतात. बहुतेक जण अशा कम्फर्ट झोनला धक्का लागला की विलक्षण चिडतात. या कॅम्पमध्ये आलेल्यांचे सर्व आयुष्यच त्याच्या नेहमीच्या जागेवरून कायमचे विस्थापित झालेले बघितले. पुनर्वसन तर फार स्वप्नातील गोष्ट. तरीही त्यातील काही जण जिद्दीने नवीन आयुष्य उभारायचा प्रयत्न करत होती.
(लेखक डॉक्टर्स विदाऊट बॉर्डर्स संघटनेचे स्वयंसेवक सर्जन आहेत.)
