‘युवक’ या शब्दातच अफाट ऊर्जा सामावली आहे. असे असतानाही कुटुंबपद्धती, समाजव्यवस्था आणि शिक्षणपद्धती या तीन मुख्य व्यवस्थांचा बिघडता समतोल युवकांचे भावविश्व ढवळून काढत आहे. परिणामी युवकांची दोलायमान मनोवस्था हा प्रश्न एक सामाजिक समस्येचे रूप तीव्रतेने धारण करीत आहे. संवाद आणि आशावादी दृष्टिकोनाच्या प्रयत्नपूर्वक पेरणीतून या समस्येवर नक्कीच तोडगा निघू शकतो, असा आशावाद ‘मानसिक आरोग्य' या विषयावरील राऊंड टेबल चर्चेत सहभागी तज्ज्ञांनी शनिवारी मांडला.
गेल्या आठवड्यापासून युवामनाचे धुमसते भावविश्व उलगडून दाखविणारी ‘मना सज्जना’ ही वृत्त मालिका ‘महाराष्ट्र टाइम्स’मध्ये सुरू करण्यात आली आहे. या वृत्त मालिकेवर आधारित मानसिक आरोग्य या विषयाच्या अनुषंगाने चर्चेचे आयोजन करण्यात आले होते. या उपक्रमात मानसशास्त्राच्या प्राध्यापिका आणि पंचवटी कॉलेजच्या उपप्राचार्या डॉ. मृणाल भारद्वार, संमोहनतज्ज्ञ आणि समुपदेशक डॉ. शैलेंद्र गायकवाड, सायकॉलॉजिस्ट असोसिएशनच्या नाशिक शाखेचे सचिव आणि मानसोपचारतज्ज्ञ डॉ. उमेश नागापूरकर आणि कॉर्पोरेट ट्रेनर व समुपदेशक शंतनू गुणे या मान्यवरांनी सहभाग घेत अभ्यासपूर्ण निरीक्षणे आणि उदाहरणे मांडत युवकांच्या मनोवस्थेवर भाष्य केले.
पालकांची सजगता, जबाबदारी महत्त्वाची
माणसाचे मन बळकट करण्यासाठी कुटंबव्यवस्था, समाजव्यवस्था आणि शिक्षणपद्धती या तीन घटकांची भूमिका प्रमुख असते. दुर्दैवाने बदलत्या सामाजिक प्रवाहांमुळे नेमक्या याच व्यवस्था लक्ष्य ठरत आहेत. याचा थेट नकारात्मक परिणाम युवकांच्या मनोभूमिकेवर होतो. आपल्या पाल्याच्या मानसिकतेवर अशा बाह्य घटकांचे आघात होऊ नयेत, यासाठी त्याला लहानपणापासूनच योग्य प्रमाणात शिस्त आणि संस्कारांद्वारे नीतिमूल्ये, जाणीव, संवेदना, भावना आणि चांगले तत्त्व जोपासणारे प्रमुख शिक्षण देण्याची जबाबदारी ही समाजातील कुठल्याही घटकांपेक्षा पालकांचीच जास्त आहे. आजमितीस मानसिक अस्वास्थ्याचा विषय सर्व स्तरांतील युवकांना स्पर्श करतो. त्यासाठी शहरी-ग्रामीण किंवा मध्यम-उच्च, शिक्षित-अशिक्षित असा भेदाभेद करता येत नाही. केवळ तंत्रज्ञान मानवाच्या अंगठ्यात सामावणे म्हणजे प्रगती, अशी चुकीची व्याख्या करू नये. माणसाने माणसाशी माणसासारखे वागण्याचे संस्कार देण्यारी नीतिमूल्ये आणि तशा प्रकारच्या शिक्षणातूनच युवकांच्या मनाला कुठल्याही परिस्थितीचा सामना करण्याचे धैर्य प्राप्त होऊ शकेल. याशिवाय समाजात जशी डॉक्टर्स, शिक्षक यांसारख्या घटकांची आवश्यकता असते, तसेच आजमितीस समुपदेशही तितकेच गरजेचे झाले आहेत. मात्र, समाज हे स्वीकारत नाही. ही मानसिकता बदलून समुपदेशकांकडे बघण्याचा दृष्टिकोन बदलायला हवा. युवकांच्या मनाची घालमेल थांबविण्यासाठी समुपदेशकांची मदतही प्रसंगी घ्यायला हरकत नसावी. जसे डॉक्टरांकडे कुटुंब मित्रत्वाच्या नात्याने बघून त्यांचे मार्गदर्शन घेते, तसेच मनाचे आरोग्य जपण्यासाठी समुपदेशकांची मदत घेणे गैर नाही.
-शंतनू गुणे, कॉर्पोरेट ट्रेनर आणि समुपदेशक
---
‘आयक्यू’सोबतच ‘इक्यू’देखील मोलाचा
मानवी जीवनात शरीराचे आरोग्य जितके महत्त्वाचे असते, त्याहूनही जास्त मूल्य मानसिक आरोग्याचे असते, याची म्हणावी तशी जाणीव आपल्या समाजात नाही. दुर्दैवाने या जाणिवेअभावी अलीकडील काळात युवावर्गही ताण-तणाव, नैराश्य, अपेक्षाभंग, स्पर्धा आदी भावनांमधून येणाऱ्या मानसिक आजारांचा सामना करीत आहे. विशेष म्हणजे याला अल्पशिक्षित युवकांपासून उच्चभ्रू समाजातील उच्चशिक्षित युवकांचाही अपवाद नाही. नव्या पिढीमध्ये होत असलेल्या आर्थिक सुबत्ता आणि सुखवस्तू जीवनाच्या परिणामी भौतिकवाद किंवा उपभोगवादी जीवनशैलीचे दुष्परिणाम मोठ्या स्तरावर जाणवत असल्याचे काही सर्वेक्षणांतील नोंदी सांगतात. यश म्हणजे केवळ भौतिक समृद्धी नाही, याची जाणीव युवकांना करून देण्याचा संस्कार पालक, शिक्षक, समाज आदी घटकांनी शक्य तितक्या अगोदरपासून करायला हवा. इंटरनेट, स्मार्ट फोन्ससारखी नवमाध्यमे आणि व्यसनाधीनतेसारखे घटक तरुणाईवर नकारात्मक प्रभाव टाकत आहेत. युवकाचे व्यक्तिमत्त्व केवळ ‘आयक्यू’ (इंटेलिजन्स कोशंट)वर तोलले गेले, तर ती बाजू अपूर्ण राहील. ‘आयक्यू’सोबतच पाल्याचा ‘इक्यू’ (इमोशनल कोशंट)ही अतिशय मोलाचा आहे. तो विकसित करण्यावर युवकांशी संबंधित प्रत्येक घटकाने मेहनत घ्यायला हवी. डॉक्टरांनी अभ्यासलेले शरीरशास्त्र जसे शरीराचे रोग दूर करण्याची क्षमता बाळगते, तसेच समुपदेशकांनी अभ्यासलेले मानसशास्त्रही मनाचे आजार दूर करण्याची क्षमता ठेवते, हे गरजूंनी अनुभूतीने समजावून घ्यायला हवे. समुपदेशकांची मदत घेण्याची मानसिकता बाळगली, तर मानसिक आजारांमुळे दबले जाणारे असंख्य युवकच समाजासाठी निश्चित विधायक कार्य उभारू शकतील.
-डॉ. मृणाल भारद्वाज, उपप्राचार्या, पंचवटी कॉलेज
---
तरुणाईचे आदर्श पाहावेत पडताळून
आदर्श म्हणजे तरुणाईच्या भाषेत ‘आयडॉल्स’ हे कुमार वयापासून, तर तारुण्यावस्थेपर्यंत अतिशय महत्त्वाची भूमिका बजावतात. केवळ पुस्तकांचे वाचन करणारा, मोठी संशोधने मांडून पुरस्कार मिळविणारा माणूसच आदर्श म्हणून असावा असे नाही, तर युवकाचा मानसिक कल ज्या क्षेत्रात आहे मग ते क्रीडा, कला किंवा संस्कृती अशी वेगवेगळी क्षेत्रे असो, त्या-त्या क्षेत्रातील आदर्शांची पेरणी त्याच्या जीवनात केली जायला हवी. आदर्शांच्या संकल्पनाच चुकीच्या पद्धतीने युवकांकडून स्वीकारल्या जातात. मग अंधानुकरणाने सोशल मीडियाचा गैरवापर, व्यसनाधीनता, गुंडगिरीसारख्या मानसिकतेला बळी पडून उत्कृष्ट करिअर धोक्यात आल्याची उदाहरणेही असंख्य आहेत. नवमाध्यमांचा प्रवाह आधुनिक जीवनातून दूर लोटणे शक्य नसले, तरीही त्याचा अनुकूल उपयोग करून घेणे आपल्याच हाती आहे, याचे धडे तरुणाईला मिळणे गरजेचे आहे. आपल्या व्यक्तिमत्त्वाचा प्रभाव भोवतालच्या जगावर पडावा ही माणसाची आंतरिक उर्मीच त्याला सोशल माध्यमातून झळकवते. पण, प्रभाव निर्माण करण्याची पद्धत जर अभ्यास, नैतिक मार्गावर आधारित असेल, तर तो माणूस आदरास पात्र ठरतो. मात्र, या आधारावर त्याला मोठे आणि प्रभावी बनता आले नाही, तर तो ज्या चुकीच्या माध्यमांचा अवलंब करू पाहतो, त्यातून त्याची वाटचाल मानसिक विकारांच्या दिशेकडे होऊ शकते. याला युवक अपवाद नाहीत. माणूस हा आदर्शांवर जीवनाचा प्रवास करीत असतो. त्यासाठी युवकांच्या जीवनात असणारे आदर्श पडताळून पाहणे गरजेचे ठरते.
-डॉ. उमेश नागापूरकर, सचिव, नाशिक सायकोलॉजिस्ट असोसिएशन आणि समुपदेशक
---
संवाद आशावादी हवा
तुटत चाललेल्या कुटुंबपद्धतीच्या परिणामी मानवी नात्यांना भावनांचा ओलावा राहिलेला नाही. अशी कोरडीठाक पडणारी नाती एकलकोंड्या मनास जन्म देतात. बहुतांश टीन एजर्स युवकांच्या बाबतीत ही समस्या जाणवते. काल्पनिक जग आणि वास्तव यांच्यातील दरी न समजू शकल्याने अशा अनेक युवकांची पुढच्या टप्प्यात मानसिक कोंडी होते. या युवकांना पालक, शिक्षक आणि समाजाकडून सातत्याने काय करू नये, याच्याच सूचना आणि उदाहरणे दिली जातात. त्यांच्या नव्या कर्तृत्वास किंवा प्रयोगास चालना देऊन त्यांचा आत्मविश्वास वाढविण्यासाठी प्रयत्न होण्याऐवजी या गोष्टींना मारक ठरणाऱ्या सूचनांमुळे युवक नव्या प्रयत्नांपासून दूर राहतो. अनेकदा ही नैराश्याची नांदी असू शकते. अलीकडे अगदी सहज हाती मिळणाऱ्या व्हर्च्युअल माध्यमांचा सकारात्मक उपयोग कसा करावा, या माध्यमांच्या नकारात्मक प्रभावांपासून दूर कसे राहावे, याचेही शिक्षण आणि संस्कार पालक आणि शाळा या दोन्हीही घटकांनी देणे गरजेचे आहे. सुबत्ता, सत्ता आणि बुद्धिमत्ता या तीन घटकांचा योग्य समन्वय झाला, तर काहीतरी विधायक घडू शकते. पण, अलीकडे सर्वार्थाने संपन्न बनणाऱ्या समाजात या तीन घटकांचा ताळमेळच बसेनासा झाला आहे. या गैरसमन्वयाचा प्रभाव मोठ्या प्रमाणावर तरुणाईच्या मनावर पडत आहे. हे चित्र बदलण्यासाठी पालक आणि पाल्य, शिक्षक आणि विद्यार्थी याप्रमाणे प्रत्येक नात्यात सकारात्मक संवाद निर्माण होण्याची गरज आहे. या प्रकारच्या संवाद चळवळीस बळकटी मिळाल्यास युवकांची अफाट ऊर्जा देशासाठी उत्पादक अशा प्रकल्पांकडे वळविता येईल.
-डॉ. शैलेंद्र गायकवाड, संमोहनतज्ज्ञ आणि समुपदेशक
--
इंटर्नल परीक्षा अन् तणाव
----
ज्या वळणावर तरुणाईच्या आशा-आकांक्षांना धुमारे फुटावेत, त्यांच्या कर्तृत्वाच्या वाटा गवसाव्यात, नेमक्या त्याच वळणावर अनेकदा शिक्षण संस्था किंवा कॉलेजेसची चुकीची धोरणे तरुणाईच्या तणावास कळत-नकळत कारणीभूत ठरत असतात. नवी उमेद घेऊन फुलणारा कोवळा सुरवंट खुरटू नये, यासाठी विविध कॉलेजेसनेही कॅम्पसचे वातावरण योग्य तेथे खेळीमेळीचे करण्याची तीव्र आवश्यकता जाणवते.
----
शालेय वातावरण संपवून विद्यार्थी कॉलेजमध्ये प्रवेश घेतो. सुरुवातीपासूनच त्याला अनेक अडचणींना सामोरे जावे लागते. प्रवेशासाठी होणारी धावपळ, त्यापोटी होणारा त्रास, आवडत्या कॉलेजात प्रवेश मिळेल का, याबाबत नसणारी शाश्वती, अशी मोठ्या अडथळ्यांची शर्यत पार करून विद्यार्थी कसाबसा अपेक्षित ठिकाणी प्रवेश मिळवतो खरा. इथंपर्यंत ठीक असतं. कॉलेज डेज् एन्जॉय करण्याच्या या दिवसांना एव्हाना कुणाची तरी नजर लागली की काय, असे वाटायला लागते. इंटर्नल परीक्षेचे निमित्त होते. वर्षभर विद्यार्थी जे काही लेक्चर करतात त्यात खूप गोष्टी लक्षात येतात. ज्या अपेक्षेने तो प्रवेश घेतो त्यासंदर्भात अपेक्षाभंग व्हायला लागतात. या प्रवेशासाठी विद्यार्थ्याने अन् त्याच्या पालकांनी हरप्रकारच्या खस्ता खाऊन कशीबशी फी भरलेली असते. अशात अध्यापन पद्धतीतच विद्यार्थ्याला दोष जाणवत असेल, तर त्याला दर्जाहीनतेबाबत आवाज उठवावासा वाटतो. पण, विद्यार्थी कसा काही बोलणार? कारण, त्याच्या इंटर्नल परीक्षांचे मार्क्स कॉलेजच्याच हाती. या भीतीने आहे ती स्थिती अनेक जण निमूटपणे सहन करतात. मुँह माँगी फी भरूनसुद्धा कुणाला काही बोलण्याचा धर्म नाही. या चिडिचूप वातावरणातूनही अनेकांना नैराश्य येते. सुरुवातीला आवडणारे हेच कॉलेज आता नावडीचे होते. सर्व गोष्टी हक्काच्या असूनही मागता येत नाहीत. या गोष्टीमुळे विद्यार्थ्यांना समजत नाही करावं काय? कारण, बाहेरच्या क्लासेससाठी सगळ्यांकडेच पैसा नसतो.
जसं इयत्ता नववीच्या इंटर्नल्स बंद करून त्यांना फक्त थीअरी शंभर गुणांची देणार आहेत, तसाच विचार सर्व अभ्यासक्रमांच्या बाबतीत शिक्षणव्यवस्थेने विचार करावा. त्यामुळे कॉलेजचा गुणांक कदाचित कमी होऊ शकतो, पण कॉलेजमधून पास होणारे विद्यार्थी हुशारच असतील..!
-गणेश डोंगरे
-------
युवकांना आवाहन...
स्पर्धा, ताण-तणाव, धावपळीची जीवनशैली या शब्दांमुळे मेटाकुटीस आलेल्या तरुणाईचे भावविश्व उलगडण्याचा प्रयत्न आम्ही ‘मना सज्जना’ या मालिकेद्वारे करीत आहोत. या विषयावर अनेक तरुणांच्या प्रतिक्रिया आम्हाला मिळत आहेत. तुमच्याही आयुष्यात कधीतरी करिअर, स्पर्धा, रिलेशनशिप, व्यसनाधीनता, अपयश अशा कुठल्याही मुद्याशी निगडित कसोटीचे क्षण असतीलच ना! मग या कसोटीला तुम्ही तोंड कसं दिलं? तुमच्या पदरी पडलेल्या नैराश्यावर तुम्ही मात करून पुढं यश कसं मिळवलं? ‘नाही रे’च्या खड्ड्यातून तुम्ही बाहेर कसे पडलात? असे तुमचे अनुभव लिहून पाठवा. तुमच्या योग्य अनुभवांना ‘महाराष्ट्र टाइम्स’मधून प्रसिद्धी देण्यात येईल. अनुभवाच्या मांडणीत तुमची नावे आणि वैयक्तिक ओळख गुप्त ठेवण्यात येईल. चला, तर मग ‘पत्र नव्हे मित्र’ हे ब्रीद जपणाऱ्या ‘मटा’च्या आवाहनाला प्रतिसाद देण्यासाठी आमच्या ई मेल आयडीवर मेल करा. ई मेल आयडी असा ः mataamanasajjana@gmail.com
--
(शब्दांकन ः जितेंद्र तरटे)
मोबाइल अॅप डाउनलोड करा आणि राहा अपडेट
