विजय गोळेसर
--
श्री सप्तशृंगनिवासिनीदेवी म्हणजे उत्तर महाराष्ट्राला पडलेले एक गोड स्वप्न आहे. महाराष्ट्रात देवीची साडेतीन पीठे प्रसिद्ध आहेत. कोल्हापूरची अंबाबाई, माहूरची रेणुकामाता, तुळजापूरची तुळजाभवानी आणि सप्तशृंगगडावर विसावलेली आई जगदंबा. श्री सप्तशृंगनिवासिनीची नाशिक जिल्ह्यावर विशेष कृपादृष्टी आहे. सर्व क्षेत्रांत नाशिक पुढे आहे, त्याचेही अधिष्ठान जगदंबा आहे...
--
महाराष्ट्रात देवीची साडेतीन पीठे प्रसिद्ध आहेत. देवी भागवतात या साडेतीन पीठांचा उल्लेख आहे तो असा-
कोल्हापूरं महास्थानं, यत्र लक्ष्मी सदास्थिता।
मातृ:पुरं द्वितीयंच, रेणुकाधिष्ठितं।
तुळजापूर तृतीयं स्थान, सप्तशृंग तथैवच।।
यातील सप्तशृंगनिवासिनी म्हणजे उत्तर महाराष्ट्रातील भाविकांची आवडती भगवती. नाशिकपासून ६५ किलोमीटरवर सप्तशृंगदेवीचे हे पवित्र स्थान आहे. गडाच्या पायथ्याशी नांदुरी हे गाव आहे. नांदुरी ते सप्तशृंगगड हा पक्का रस्ता अनेक वर्षांपासून तयार झालेला आहे. त्यामार्गे एसटी बसेस, तसेच खासगी वाहनांतून वर्षभर गडावर वाहतूक सुरू असते. नांदुरी येथून गडावर जाण्यासाठी जी पायवाट आहे तीदेखील सुस्थितीत आहे. धुळे, जळगाव, नाशिक, तसेच गुजरात राज्यातून येणारी वाहने नांदुरीला थांबतात. यात्रा काळात या सर्व गाड्यांसाठी मोठ्या वाहनतळाची व्यवस्था केली जाते. नांदुरीहून पायी, खासगी वाहनाने अथवा एसटीच्या मिनी बसने गडावर जाता येते.
गडाचा चढ चढून मध्यसपाटीवर आले, की सप्तशृंग हे टुमदार गाव लागते. गडावर पाणी भरपूर आहे. स्वच्छ पाण्याने भरलेली आणि काळ्या दगडांनी बांधलेली सरस्वती, लक्ष्मी, तांबुल, अंबाल्य, शीतल, कालिका, सूर्यकुंड व दत्तात्रेय कुंड अशी १०८ कुंडे गडावर आहेत. गावापासून शंभर मीटर अंतरावर सिद्धेश्वर महादेवाचे हेमाडपंती बांधणीचे मंदिर आहे. या मंदिराजवळ शिवालय नावाचे कुंड असून, त्याचा काही वर्षांपूर्वी जीर्णोद्धार करण्यात आला आहे.
गडापासून देवीपर्यंत जाण्यासाठी ४७२ पायऱ्यांचा दुसरा टप्पा चढून वर जावे लागते. पहिल्या पायरीजवळ नगारखाना व विश्वस्तांचे उपकार्यालय आहे. यंदा दीपमालेसाठी पहिल्या पायरीला तेल अर्पण करण्याची व्यवस्था करण्यात आली आहे.
--
अशी आहे आख्यायिका
स्वयंभू शक्तिपीठ सप्तशृंगीच्या उत्पत्तीसंदर्भात श्रीसप्तशतीमध्ये उल्लेख आढळतो. त्यानुसार महिषासुराच्या जाचाला कंटाळून देव-देवतांनी होम केला. देवीला प्रसन्न केले. देवांच्या विनंतीनुसार देवीने महिषासुराबरोबर झालेल्या घनघोर युद्धात त्याला ठार केले. मरतेसमयी महिषासुराने देवीकडून एक वर मागितला, की तुझे दर्शन घेण्यापूर्वी भक्तांनी माझे दर्शन घ्यावे. यामुळे मंदिरात जाताना पहिल्या पायरीजवळ डाव्या बाजूला महिषासुराच्या मस्तकाची स्थापना केली असून, नंतर श्रीगणेशाचे मंदिर, निम्म्या पायऱ्या चढून गेल्यावर श्रीराम, लक्ष्मण, सीता, हनुमान यांचे मंदिर लागते.
येथील ४७२ पायऱ्या पेशव्यांचे एक सरदार खंडेराव दाभाडे यांच्या पत्नी उमाबाई यांनी बांधल्या आहेत. या पायऱ्यांवर विसाव्यासाठी व सावलीसाठी ट्रस्टने अकरा शेड बांधले आहेत. कासव टप्प्याच्या थोडे पुढे औदुंबराचे झाड आहे. या झाडाच्या पूर्वेस ३० फुटांवर मच्छिंद्रनाथांची समाधी आहे. ज्ञानेश्वरीत याचा उल्लेख आहे तो असा,
तो मच्छिंद्र सप्तशृंगी।
भग्नावयव चौरंगी।
भेटला की तो सर्वांगी।
संपूर्ण झाला।।
त्रिभुवनी भुवनी पाहता तुजऐसी नाही...
पर्वतशिखराच्या मधोमध कड्यामध्ये गुहाकृती अशी अठरा-वीस फूट उंचीची कपार आहे. त्या कपारीत खोलवर महिरप कोरलेली आहे. त्या महिरपीतच श्री सप्तशृंगदेवीची आठ फूट उंच मूर्ती कोरलेली आहे. देवीची मूर्ती अतिशय भव्य, शेंदूर लावलेली रक्तवर्णी आहे. देवीची पूजा शिडीवर उभे राहूनच करतात. देवीला अठरा हात आहेत. तिच्या उजव्या हातांमध्ये मणिमाळ, कमळ, बाजा, तलवार, वज्र, गदा, चक्र, त्रिशूल आणि कुऱ्हाड ही आयुधं, तर डाव्या बाजूच्या हातांमध्ये शंख, घंटा, पाश, शक्ती, दंड, ढाल, धनुष्य, पानपात्र, कमंडलू आहेत. सप्तशृंगनिवसिनीला अष्टादशभुजा महालक्ष्मीच म्हणतात. देवी पूर्वाभिमुख आहे.
--
त्रिकाल पूजेची व्यवस्था
देवीला रोज वेदमंत्रांच्या घोषात अभिषेक केल्यावर तिच्या सर्वांगाला शेंदूर लावतात. पापण्या व भुवया रंगाने कोरून कपाळावर ठसठशीत कुंकू लावतात. हे कुंकू दररोज निरनिराळ्या रंगाचे व आकाराचे असते. रविवारी सूर्यफूल, सोमवारी शैवपंथी, मंगळवारी गोल, बुधवारी फुलाकृती, गुरुवारी स्वस्तिक, शुक्रवारी पिंपळपान, शनिवारी शंखाकृती कुंकू लावतात. याचप्रमाणे अष्टमी, नवमी आणि पौर्णिमेच्या दिवशीसुद्धा कुंकवाचा आकार बदलण्यात येतो. नंतर देवीच्या अंगात तीन खणांची चोळी. कटीला वस्त्र व डोक्यावर मुकुट चढवितात. संस्थानाने देवीच्या त्रिकाल पूजेची व्यवस्था केली आहे. देवीला दर वाराच्या वेगवेगळ्या पैठण्या आहेत. पैठणी नेसवून झाली म्हणजे नित्याचे अलंकार घालतात. अंबाबाईसाठी सोन्याचा कंठहार, गाठले, बिंदी, मंगळसूत्र, नथ, पुतळीहार, चांदीचा मुकुट, कमरपट्टा, चांदीचे पाय, पादुका आदी लाखो रुपये किमतीचे दागिने, तसेच अभिषेकपात्र, समया, घागरी, मोरमुकुट, घंटा, ताटवाटी, राजदंड आदी पूजेची उपकरणे आहेत.
पहाटेपासून विधींचा प्रारंभ
पहाटे पाच वाजता सप्तशृंगीदेवीचं मंदिर उघडतात. सहा वाजता काकड आरती होते. त्यानंतर आठ वाजता आईच्या महापुजेला सुरुवात होते. यामध्ये भगवतीच्या मूर्तीला पंचामृत स्नान घालण्यापासून ते नवी पैठणी किंवा शालू नेसवून तिचा साजशृंगार केला जातो. मातेच्या मुखात पानाचा नवीन विडा दिला जातो. नंतर वेगवेगळ्या फळांचा नैवेद्य दाखविला जातो. दुपारी बारा वाजता महानैवेद्य आरती होते. देवीची सायंकाळी साडेसात वाजता आरती करतात.
देवीला प्रदक्षिणा घालायची झाल्यास सप्तशृंग पर्वताच्या मध्यावरून आखलेल्या पायवाटेने घालावी लागते. मात्र, नवरात्राच्या काळात प्रदक्षिणा मार्ग बंद ठेवण्यात आला आहे. गडावर चैत्र पौर्णिमा व नवरात्रोत्सव हे दोन्ही उत्सव अत्यंत धार्मिक व मंगलमय वातावरणात पार पाडले जातात. वरील दोन्ही उत्सवांच्या वेळी श्रीजगदंबेचे मूळ स्थान असलेल्या सर्वोच्च शिखरावर दरेगावचे पाटील पारंपरिक पद्धतीने ध्वज लावतात. ध्वज लावणारा परत येताना विशिष्ट प्रकारचे गवत प्रसाद म्हणून घेऊन येतो व ते गवत प्रसाद म्हणून वाटतो. हा समारंभ झाला की यात्रा परतू लागते.
--
ही आहेत ठळक वैशिष्ट्ये
भगवतीला श्री सप्तशृंगनिवासिनी म्हणतात, कारण ज्या गडावर भगवतीचा निवास आहे त्या गडाला सात शिखरे आहेत. सप्तशृंगगडावर अनेक औषधी वनस्पती व पाण्याची १०८ पवित्र कुंडे आहेत. देवीच्या समोर मार्कंडेय ऋषींचा डोंगर आहे. गडावर शीतकडा नावाची सुमारे १५०० फूट खोल दरी आहे. एका सवाष्णीने देवीला नवस केल्यानुसार आपल्या पुत्रासह बैलगाडीत बसून शीतकड्यावरून खोल दरीत उडी घेतली. या बैलगाडीच्या चाकाच्या खुणा अजूनही शीतकड्यावर पाहता येतात. सप्तशृंगनिवासिनीच्या मंदिरात जाण्यासाठी ४७२ पायऱ्या चढून जाव्या लागतात. या पायऱ्या टाळून देवीच्या दर्शलाना जाण्यासाठी गडावर फ्युनिक्युलर ट्रॉली तयार झाली आहे. हे काम पूर्ण झाल्यानंतर मुख्यमंत्र्यांच्या हस्ते त्याचे लोकार्पण करण्याचे ट्रस्टचे नियोजन आहे. गडावर दसऱ्याच्या दिवशी होणारी बोकडबळीची प्रथा व मानवंदना म्हणून हवेत गोळीबार करण्याची प्रथा बंद करण्याचा ठाम निर्णय प्रशासनाने यावर्षी घेतला आहे. यात्रा कालावधीत गडावर प्लास्टिकच्या वापरावर बंदी घालण्यात आली असून, या नियमाचे काटेकोर पालन करण्यात येत आहे. येत्या ६ ऑक्टोबरपर्यंत गडावर खासगी वाहतुकीस बंदी आहे. भाविकांसाठी एसटी महामंडळाने २५० बसेसची व्यवस्था केली आहे. दि. ६ ऑक्टोबर रोजी सकाळी साडेसात वाजता शांतिपाठ, अकरा वाजता कोजागरी उत्सवाची सांगता होणार आहे.
--
खऱ्या अर्थाने महालक्ष्मी...
‘उपासना शक्ती सामर्थ्याची’ या लेखमालेच्या निमित्ताने जिल्ह्यातील देवी मंदिरांत, यात्रांत फिरताना या यात्रांच्या माध्यमातूनच जीवन जगणाऱ्या अनेक माणसांशी भेट झाली. मोठे रहाट पाळणे किवा जायंट व्हील चालविणारी अनेक कुटुंबे यात्रांवरच उदरनिर्वाह करतात. यात्रेत फुगे, पिपाण्या, लहान मुलांची छोटी खेळणी विकून अनेक निराधार महिला जीवन जगतात. या सगळ्यांना जगण्यासाठी पैसे मिळवून देणारी देवी खऱ्या अर्थाने महालक्ष्मी आहे, असेच म्हणावे लागेल. अनेकांच्या अर्थचक्राला गती देण्याचे काम देवी तिच्या यात्रांमधून वर्षानुवर्षे करीत आली आहे.
एक साधे उदाहरण घेता येईल, नाशिक जिल्ह्यात सप्तशृंगनिवासिनीच्या अस्तित्वामुळे नाशिक जिल्ह्यातील जवळ जवळ प्रत्येक गावात एकतरी देवी मंदिर आहे. काही गावांत एकापेक्षा अधिक देवी मंदिरे आहेत. नवरात्रीत या प्रत्येक देवी मंदिराभोवती लहान-मोठ्या प्रमाणांत यात्रा भरते. ९-१० दिवस ही यात्रा चालते. यात्रेत प्रत्येक देवीच्या दर्शनच्या निमित्ताने हजार ते लाख भाविक येतात. सप्तशृंग, चांदवड, कोटमगाव, नाशिकची कालिका, घाटनदेवी यांसारख्या प्रत्येक मंदिरांत तर या दहा दिवसांत ७-८ लाखांपेक्षा अधिक भाविक येतात. या यात्रांमध्ये लहान मुलांसाठी प्रसाद, खेळणी व खाऊची हजारो दुकाने लागत. लहान-मोठे रहाट पाळणे, जायंट व्हील्स तर प्रत्येक यात्रेचे आकर्षण असते. गृहिणींसाठी सौंदर्य प्रसाधानांसोबतच गृहोपयोगी वस्तू, खाण्याच्या पदार्थांचे हजारो स्टॉल्स लागतात. देवीदर्शनाला जाण्यासाठी एसटी, रिक्षा, तसेच खासगी वाहनांचाही मोठ्या प्रमाणात वापर केला जातो. जत्रेतल्या फुले, नारळ विक्रेत्यांसह लहान मुलांसाठी फुगे, पिपाण्या विकणाऱ्यांपासून टीव्ही, फ्रीज, वॉशिंग मशिन, घरे, सोने-चांदीचे दागिने विकणाऱ्या सर्व व्यावसायिकांना यात्रा काळात आपापल्या क्षमतेनुसार आर्थिक लाभ होतो. यादृष्टीने पाहिले तर देवीमुळे आपल्या जिल्ह्यातील अर्थचक्राला चांगलीच गती मिळते. अशा या भवानी, जगदंबामाता, सप्तशृंगीमातेच्या या कर्तृत्वाचा विचार केल्यावर मनात विचार येतो खरच माते, त्रिभुवनी भुवनी पाहता तुजऐसी कुणीही नाही!!
----
सिन्नरची निमजग्याची देवी
नवरात्रीच्या बाबतीत नाशिक जिल्ह्यातील सिन्नर वैशिष्ट्यपूर्ण आहे. सिन्नर गावात देवीची जितकी मंदिरे आहेत तेवढी ती कुठेही नाहीत. सिन्नरला देवीची मोठी बारा मंदिरे आहेत. प्रत्येक मंदिर स्वतंत्र, तिथल्या देवी मूर्ती भव्य, सुबक व देखण्या आहेत. प्रत्येक मंदिराला इतिहास आहे. सिन्नरचे प्रमुख देवी मंदिर गावाबाहेर आहे. त्यामुळे सगळे सिन्नरकर तिला ‘गावाबाहेरची देवी’ म्हणतात. गावाबाहेरच्या देवीचे खरे नाव ‘निमजग्याची देवी’ असे आहे.
मार्कंडेय पुराणांतर्गत देवी माहात्म्यात असे सांगितले आहे, की ‘जगात जेव्हा तामसी व क्रूर वृत्तीचे लोक प्रबळ होऊन सात्विक जनांस त्रास देऊ लागतात, तेव्हा त्यांच्या हातून सज्जनांची सुटका करून त्यांना सुख मिळवून देण्यासाठी पुन:पुन्हा शक्तिदेवी अवतीर्ण होते.’ देवीचे अनेक अवतार झाले. तिने केलेल्या महत्कृत्यांची स्तुती करून भक्तजनांनी जेव्हा आपल्या अंत:करणातील प्रेम व आदर प्रशंसापर शब्दांत व्यक्त केला, तेव्हा देवीने असे अभय वचन दिले, ‘ोमी भक्तांच्या रक्षणासाठी सदैव तत्पर राहीन, त्यांना दु:खमुक्त करीन. प्रत्येक अश्विन शुक्ल प्रतिपदेपासून नऊ दिवस घटपूजा, होमहवन करून माझे पूजन करा.” तेव्हापासून नवरात्री पाळण्याची प्रथा सुरू झाली.
सिन्नरपासून दूर गावाच्या पश्चिमेला गावाबाहेर देवीचे मंदिर आहे. नाशिक वेशीतून किंवा भैरवनाथाच्या मंदिरासमोरून जाणारा रस्ता देवीच्या मंदिरापर्यंत जातो. आडव्या फाट्यावरूनही थेट देवी मंदिरापर्यंत जाता येते. मंदिर सरस्वती नदीच्या काठावर आहे. नदीपासून उंचावर, छोट्या टेकडीवरच गाबाहेरच्या देवीचे मंदिर आहे. सिन्नरचे देवी मंदिर पूर्वाभिमुख आहे. पूर्वी ते दगड-विटांनी बांधलेले दोन घुमटी लहानसे मंदिर होते. पण, आता या मंदिराने कात टाकली असून, ते नव्या आकर्षक रूपात उभे राहिले आहे. सिन्नरमधील दानशूर मंडळी आणि भाविक यांनी लोकवर्गणीतून या मंदिराचा जीर्णोद्धार केला आहे. हल्लीचे मंदिर चांगलेच प्रशस्त असून, आधुनिक पद्धतीने बांधण्यात आले आहे.
येथील देवीची मूर्ती अतिशय प्रसन्न आहे. गडावरच्या सप्तशृंगनिवासिनी देवीप्रमाणेच गावाबाहेची ही देवी अठराभुजांची असून, तिची मूर्ती सात फूट उंच आहे. देवीच्या या अठरा हातांत मणिमाळ, कमळ, बाण, तलवार, वज्र, गदा, चक्र, त्रिशूल, कुऱ्हाड, शंख, घंटा, पाश, शक्ती, दंड, ढाल, धनुष्य, पानपात्र आणि कमंडलू या वस्तू आहेत. ती वाघावर स्वर झालेली आहे आणि हातातील त्रिशुळाने तिने महिषासुराचा वध केला आहे. मंदिरातील वातावरण शांत आणि आल्हाददायक असल्यामुळे भाविकांना येथे आल्यावर निश्चितच मन:शांती मिळते. कै. दशरथ किसन बलक या मंदिराचे वारस आणि पुजारी होते. आता वसंत विश्वनाथ तनपुरे हे मंदिराचे पुजारी आहेत. हल्ली देवीचे मंदिर एका लहानशा टेकडीवर आहे. परंतु, फार पूर्वी या जागेवर तळे होते. काळाच्या ओघात ते नष्ट झाले. त्या ठिकाणी टेकडी निर्माण झाली. गावाबाहेच्या देवीच्या गाभाऱ्यापुढे सभामंडपात डाव्या बाजूला पार्वतीची एक मूर्ती पाहायला मिळते. ती मूर्तीही देवीच्या मूर्ती इतकीच प्राचीन आहे.
देवीला चांदीचा मुकुट, सोन्याची नथ, सोन्याचे मंगळसूत्र, सोन्याची कर्णफुले, चांदीचा कमरपट्टा वगैरे अलंकार भाविकांनी अर्पण केलेले आहेत. चैत्र पौर्णिमेला, तसेच नवरात्रीत हे सर्व दागिने देवीला घालतात. गावाबाहेरची देवी हे स्थान जागृत असल्याचा अनेक भाविकांना अनुभव आलेला आहे.
सालाबादप्रमाणे यंदाही घटस्थापनेने नवरात्रोत्सवाची सुरुवात झाली आहे. नवरात्रीत नऊ दिवस येथे मोठा उत्सव होतो. पहाटे तीन वाजेपासूनच सिन्नरचे भाविक स्त्री-पुरुष, मुले, मुली मोठ्या संख्येने देवीच्या दर्शनासाठी येतात. पहाटेची शांतता, गाबहेरचा अंधारलेला रस्ता आणि देवीच्या मंदिरावर लावलेल्या लाउडस्पीकरवर वाजणारी भक्तिरसपूर्ण गाणी एक वेगळेच वातावरण निर्माण करते. आजही अनेक सिन्नरकरांच्या मनात प्रल्हाद शिंदे यांच्या आवाजातील ‘पाऊले चालती पंढरीची वाट’ किंवा ‘चल गं सखे, चल गं सखे पंढरीला’ ही गाणी नवरात्रीतील काळात गावाबाहेरच्या देवीची आठवण जागवतात. गावाबाहेरील देवी मंदिर परिसरात सध्या मोठी यात्रा भरली आहे. मंदिरात दररोज सकाळ सायंकाळ आरती, देवीच्या गीतांचा कार्यक्रम होतो. मंदिराशेजारच्या पत्र्याच्या शेडमध्ये सिन्नर शहरातील व आसपासच्या गावांतील ६० महिला व २० पुरुष घटी बसले आहेत. १९७६ पासून घटी बसण्याची प्रथा येथे सुरु झाली आहे.मंदिरासमोरच्या मोकळ्या जागेत सालाबादप्रमाणेच यंदाही बालगोपालांचे मनोरंजन करण्यासाठी आनंदमेळा भरला आहे.विविध प्रकारचे रहाट पाळणे,जायंटव्हील,टोराटोरा,छोटी-मोठी खेळणी,विविध प्रकारच्या खाउची दुकानं, महिलावर्गासाठी सौंदर्यप्रसाधने,तरुणांसाठी विविध खेळांचे स्टॉल्सही आनंदमेळ्यात आलेले आहेत.ग्रामीण भागातील अर्थचक्राला गती देणारा आनंदमेळा हजारो भाविकांच्या आकर्षणाचे केंद्र बनले आहे.पूर्वी केवळ देवीदर्शनासाठी केली जायची यात्रा आज शेकडो हातांना काम मिळवून देत आहे. गावाबाहेरच्या देवीचे खरे नाव ‘निमजग्याची देवी’ असे आहे. पूर्वी देवीच्या मंदिराभोवती निंबाची खूप झाडे होती. निंबाच्या झाडीत राहणारी ती ‘निंबाची देवी’ म्हणजेच ‘निमजग्याची देवी’ असे सांगतात. या देवीला निमजग्याचीदेवी हे नाव कसे पडले त्याची कथा अशी, ब्रिटिशांच्या राजवटीत देशभर प्लेगची साथ आली होती. सिन्नर गावातही ही साथ पसरल्याने गावातील प्लेगग्रस्त रुग्ण गावाबाहेर असलेल्या निंबाच्या झाडांच्या आश्रयाला जाऊन राहू लागले. औषधी गुणधर्म असलेल्या कडुनिंबाच्या झाडांमुळे कदाचित अनेक रुग्ण बरे झाले असतील. तेव्हापासून या जागेला ‘निमजगा’ असे म्हणू लागले. त्यामुळे येथील देवीला ‘निमजग्याची देवी’ असे नाव पडले. सप्तशृंगी देवी मंदिर ट्रस्ट, सिन्नरची स्थापना डिसेंबर १९९४ मध्ये झाली असून, द्वारकानाथ नरसिंगदास चांडक अध्यक्ष आहेत.
सिन्नरमधील देवी मंदिरे...
गावाबाहेरच्या देवीप्रमाणेच सिन्नरला शिवनदीच्या काठावरची ‘काशीआई’, लोंढे गल्लीतील जीर्णोद्धार झालेली ‘भद्रकाली’, वावी वेशीजवळ ‘तेली समाजाची देवी’, नाशिक वेशीजवळची ‘सरस्वतीदेवी’, गंगावेशीजवळची ‘इंगळादेवी’, त्याच्या जवळची ‘लाड सुवर्णकार समाजाची देवी’, लाल चौकातील ‘महालक्ष्मी’, पुढे ‘नामदेव शिंपी समाजाची देवी’, प्रताप टॉकीजजवळची ‘वाघाई देवी’, शिंपी गल्लीतील ‘रेणुकामाता’, गणेश पेठेतील ‘कालिका देवी’, कुंदेवाडी रस्त्यालाच जरा पुढे संगमाजवळील ‘काळूआई’, नारायणबाबा मंदिराजवळची ‘संतोषीमाता’, तसेच पंचायत समितीजवळील ‘शीतलादेवी’ आदी देवी मंदिरे सिन्नर येथे आहेत. नवरात्रोत्सवाच्या काळात हजारो भाविकांच्या उपस्थितीत मोठा उत्सव या सर्व मंदिरांत साजरा केला जातो.
----
तांबट आळीतील श्री कालिकादेवी!
नाशिक शहराच्या अगदी मध्यवर्ती ठिकाणी नवीन तांबट आळीत श्री कालिका देवीचे प्राचीन मंदिर आहे. मंदिरात कालिकेची अतिशय सुंदर मूर्ती आहे. मंदिरही अतिशय सुबक, स्वच्छ व शांत आहे. देवीच्या गाभाऱ्याला समोर काचेची केबिन केलेली आहे. देवीची नित्यनेमाने पूजा केली जाते. उपेंद्रभाई तळाजिया देवीचे पुजारी आहेत.
चैत्र पौर्णिमा आणि नवरात्री हे देवीचे प्रमुख उत्सव कालिका मंदिरात साजरे केले जातात.
नवरात्रीत सकाळी ६ वाजता काकड आरती, रात्री ७ वाजता देवीची आरती केली जाते. नवरात्रीत रोज सायंकाळी ७.३० वाजता मंदिरामागच्या मोठ्या हॉलमध्ये गरबा नृत्य केले जाते. रात्री ८ वाजता रत्नदीपपूजा केली जाते. या पूजेसाठी ७१ कुटुंबप्रमुख मानकरी असतात. रत्नदीपपूजा म्हणजे कणकेची देवी करून तिची पूजा केली जाते. नऊ दिवसांत कोण मानकरी होईल ते चिठ्ठ्या काढून ठरविले जाते. पूजेनंतर खाऱ्या शेगदाण्यांचा प्रसाद वाटतात. नवरात्रीत नऊ दिवस उपवास करणारे भाविक अष्टमीला उपवासाचे पारणे फेडतात. दसऱ्याला ‘खण’, ‘कडकण्या’ने चौसष्ट योगिनींची पूजा करतात.
मानाची महारत्नदीपपूजा
आश्विन शु. प्रतिपदेला येथे घटस्थापना केली जाते. या काळात कालिकाष्टक व श्रीसूक्त वाचन करतात. सप्तमीला होमहवन व पूर्णाहुती होते. अष्टमीला महाअष्टमी उपवास व सायंकाळी कालिकाष्टक, नवमीला गोत्रज पूजन करतात. दसऱ्याला महारत्नदीपपूजा होमहवन व पूर्णाहुती. सायंकाळी महारत्नदीप शोभायात्रा काढली जाते. महारत्नदीप पूजा अतिशय मानाची समजली जाते. पूर्वी ही पूजा आपल्या घरी व्हावी यासाठी बोली लावली जात असे. हल्ली गुरुजी चिठ्ठी काढतात, ज्याची चिठ्ठी निघेल त्याला हा मान दिला जातो. त्याच्या घरी वाजत-गाजत महारत्नदीप पोहोचविला जातो. देवी घरी आणल्यावर तिची यथासांग पूजा करतात व देवीच्या लाडूचा प्रसाद सर्व समाजातील घरी वाटतात. कोजागरीला रात्री ९ वाजता देवीचा गोंधळ व मध्यरात्री १२ वाजता दुग्धपान केले जाते. आश्विन कृ. द्वितीयेला ब्राह्मण भोजन व महाप्रसादाने नवरात्रोत्सवाची सांगता होते.
दक्षिणमुखी श्री कालिका देवी मंदिर समस्त कन्सारा मंडळी, नवी तांबट लेन, नाशिक, चॅरिटी ट्रस्ट रजि. नंबर ए-३८ विश्वस्त मंडळ सन २०१७-१८ या नावाने येथील ट्रस्ट ओळखला जातो. सागर रमणभाई तांबट (अध्यक्ष), रोहित कन्सारा (उपाध्यक्ष), राकेश कन्सारा (सचिव), सदस्य- जीवन तांबट, अभिजित तांबट, निखिल तांबट, अमित तांबट, शीतल कन्सारा, नीलेश तांबट, सुयोग कन्सारा, दीपेश तांबट व अनिल तांबट (सभापती) याप्रमाणे पदाधिकारी आहेत.
पावागडची कालिका नाशिकला
श्री कालिका देवीचे हे मंदिर कन्सारा किंवा कासार समाजाचे आहे. मंदिरातील घंटेवरील तारखेनुसार मंदिराला १७७ वर्षे झाली आहेत. सहस्रार्जुनाचे वंशज असलेला हा समाज मूळ गुजरातमधील चंपानेर किंवा पावागड भागात राहणारा. पावागडची कालिकादेवी ही त्यांची कुलदेवता. पावगडवर महंमद बेगडा या मुस्लिम राजाने हल्ला केला, तेव्हा आपले गाव व परिसर सोडून कासार मंडळी गुजरात व महाराष्ट्रात स्थलांतरित झाली. यापैकी काही लोक नाशिकजवळच्या ओझर येथे स्थायिक झाले. त्यामुळे ओझरला तांबटाचे नाव पडले. कालांतराने ही मंडळी नाशिकला आली. नाशिकमध्येही या मंडळींनी आपला तांब्यापितळेची भांडी बनविण्याचा व्यवसाय भरभराटीस आणला. येथे आल्यावर तांबट मंडळींनी आपली कुलदेवता पावगडावरची कालिकादेवीही नाशिकला स्थापन केली. या देवीची नाशिकच्या नवीन व जुन्या तांबट आळीत, तसेच ओझर व मुंबई येथेही मंदिरे आहेत, अशी माहिती ईश्वरलाल तांबट यांनी दिली.
------
मालेगावातील देवीदर्शन...
देवीच्या विविध रुपांतील वास्तव्याने नाशिक जिल्ह्यातील मालेगाव पावन झाले आहे. नवरात्रीत तर या गावांतील मंदिरांना जत्रेचे रूप लाभते. लहान-मोठी, नवी-जुनी सारी मंदिरे भाविकांनी गजबजून जातात.
येथील अंबिकामातेची मूर्ती अठरा भुजांची असून, तिची उंची आठ ते नऊ फूट आहे. देवीचे मुख भव्य व प्रसन्न असून, तिच्या अठरा हातांत विविध शस्त्रे आहेत. ही देवी सिंहावर आरुढ झालेली असून, हातातील त्रिशुळाने तिने महिषासुराचा वध केलेला आहे. मालेगावातील संगमेश्वरात रामसेतूसमोरच अंबिकेचे मोठे मंदिर आहे. नवरात्रांत घटस्थापनेपासून विजयादशमीपर्यंत विविधप्रकारच्या धार्मिक कार्यक्रमांचे आयोजन येथे करण्यात येते. मंदिरासमोरील दगडी दीपमाळ त्रिपुरारी पौर्णिमेला शेकडो दिवे-पणत्यांनी प्रज्वलित करतात. देवीदासगिरी महेश्वरगिरी गोसावी हे या मंदिराचे मालक व वंशपरंपरागत पुजारी आहेत.
येथील राजेबहाद्दर यांची महालक्ष्मी देवीही प्रसिद्ध आहे. तिला कोंडवाड्यातील देवी म्हणतात. महालक्ष्मीचे मंदिर पूर्वी नदीकाठी होते. त्यावेळी गावातील मोकाट सोडलेली जनावरे येथील आवारात आणून बंद करीत म्हणून या देवीला कोंडवाड्यातील देवी असे नाव पडले असावे. दीड हात उंचीच्या पेढीवर देवी पश्चिमाभिमुख असून, सिंहावर बसलेली आहे. महालक्ष्मीची मूर्ती संगमरवरी पाषाणाची असून, अष्टभुजा आहे. देवीच्या बाजूला गणपती, सूर्यनारायण, विष्णू, शंकर व पार्वती यांचे पंचायतन आहे. दर वर्षी आश्विन महिन्यात मंदिरात नवरात्रोत्सव साजरा केला जातो. मालेगावात वरील दोन मंदिरांशिवाय सुवर्णकारांची भद्रकाली, कॅम्पमधील श्रीसप्तशृंगीमाता, कासारांची कालिका आदी देवी मंदिरे प्रसिद्ध आहेत.
तळवाड्याची मनसादेवी
मालेगाव तालुक्यातील तळवाडे येथे मनसापुरी नावाची देवी असून, दर वर्षी मार्गशीर्ष शुद्ध सप्तमी ते नवमी अशी तीन दिवस या देवीची यात्रा भरते. येथे गाव वेशीजवळच उंच ओट्यावर अष्टादशभुजा महिषासुरमर्दिनी मनसापुरी देवीचे मंदिर आहे. ही देवी मनातील इच्छा (मनसा) पूर्ण करणारी आहे म्हणून तिला मनसापुरी नाव पडले आहे. देवीचे पुजारी उपासनी आहेत. देवीची प्राणप्रतिष्ठा ना. दा. व लक्ष्मीताई उपासनी यांनी केलेली आहे. नवरात्रोत्सवात अष्टमीला दुपारी बारा वाजता नवीन ध्वज चढवितात. दुपारी पिलकी नदीच्या पात्रात कुस्त्यांची दंगल होते. विजयी पहिलवानास वाजतगाजत देवी मंदिराजवळ आणून देवीस वंदन करून हा कार्यक्रम समाप्त होतो. अष्टमीच्या दिवशी देवीपुढे होमहवन करतात. मार्गशीर्ष महिन्यातील यात्राकाळात सप्तमीच्या सायंकाळी गावभर तगदरावांची मिरवणूक काढली जाते, हे येथील वैशिष्ट्य समजले जाते.
मोबाइल अॅप डाउनलोड करा आणि राहा अपडेट
